ملخص: شرح بقلم عبد العلي بن محمد بن حسين البرجندي (توفي ٩٢٣\١٥٢٥ أو ١٥٢٦) على
كتاب التذكرة في الهيئة(انظر المكتبة البريطانية، MS Or. 11209) أطروحة عن النظام الفلكي الوارد في
المجسطيلبطليموس (كلاوديوس بطليموس؛ حوالي ٩٠ - حوالي ١٦٨) بقلم نصير الدين محمد بن محمد الطوسي (المُتوفَّى في ١٢٧٤). أتمَّ البرجندي شرحه في ربيع الأول ٩١٣/يوليو أو أغسطس ١٥٠٧ (انظر حرد متن المؤلف، ص. ٣٩٣ظ، الأسطر ٢٢-٢٣، المنسوخة أدناه).وبما أن الشرح يتبع بناء النص الذي تم التعليق عليه، فهو ينقسم إلى أربعة أبواب، وكل باب مقسم إلى فصول:الباب الأول: فيما يجب تقديمه (صص. ٦و-٤٥ظ [فصلان])؛الباب الثاني: في هيئة الأجرام العلوية (صص. ٤٥ظ-٢٧٢و [١٤ فصلًا])؛الباب الثالث: في هيئة الأرض وما يلزمها بحسب اختلاف أوضاع العلويات (صص. ٢٧٢و-٣٦٢ظ [١٢ فصلًا])؛الباب الرابع: في معرفة مقادير الأبعاد والأجرام (صص. ٣٦٢ظ-٣٩٤و [٧ فصول]).يحتوي النص على عدة رسوم بيانيّة، بما فيها ما يسمى ب "مزدوجة الطوسي" (ص. ٢١٢ظ [الباب الثاني، الفصل الحادي عشر])، وهي توضح كيف يمكن أن تنتج حركة خطية من حركتين دائريتين. تُرجم هذا الفصل إلى السنسكريتية في القرن الثامن عشر (Takanori and Pingree,
Arabic Astronomy in Sanskrit[Leiden: E. J. Brill, 2002]).وقد تم استكمال هذه النسخة في صبيحة يوم الأحد ٣٠ شعبان ١٠٩٧\٢٢ يوليو ١٦٨٦ في قم بقلم محمد يوسف بن محمد على بن عبد الرحمن (انظر حرد المتن، ص. ٣٩٤و، الأسطر ٢-٦، المنسوخة أدناه). في ملاحظتين بعد حرد المتن، يشتكي الناسخ من الصعوبات التي واجهته في سعيه لتقديم نسخة صحيحة من النص، ويشتكي بالتحديد من عدم تمكنه من العثور على نسخة صحيحة ليقارن بها، على الرغم من أنه لم يأل جهدًا في تحققه من نسخته. غير أنه يعتقد أنه قدَّم أصحَّ نسخة في قم (وظني أنه لم تكن في تلك البلدة نسخة أصح من نسختي والله أعلم، انظر ملحوظة المقارنة بعد حرد المتن، ص. ٣٩٤و).توجد بين صص. ٤٩-٥٠ قصاصة من الورق المسلّك الغربي تحتوي على أبيات شعر وتذييلات بخط جميل يبدو أنها لا تمتّ بصلة إلى نص البرجندي. كما أُلصقت قصاصة من الورق المسلّك البنفسجي الغربي (؟) على ص. ٢٧٣و، وهي تحتوي على حسابات بخصوص إجراء القياسات بالأذرع.البداية (ص. ٢ظ، الأسطر ٢-٤):الحمد لله الذي خلق السموات والأرض وجعل الظلمات والنور وبسط علىبساط الساهرة بميامن قدرته الباهرة الظل والحرور زين بحكمته السماءالدنيا بزينة الكواكب ونور وجه الغبراء بأنوار النجوم الثواقب...النهاية (ص. ٣٩٣ظ، الأسطر ٢١-٣٩٤و، السطر ١):وقد اتفق جفاف القلم علن تأليفه وترتيب...ما أودعت فيه وترصيفه في شهر ربيع الأول من السنة الثالثة عشر المنيفة علىالتسعمائة من الهجرة وأنا المتوسل إلى الله تعالى وبنبي الثقلين عبدالعلي بن محمد حسين أصلح الله شأنه وصانه عما شانه آمين رب العالمينحرد متن الناسخ (ص. ٣٩٤و، الأسطر ٢-١١):نمقه العبد المحتاج إلى رحمة ربه الرحمن محمد يوسف بن محمد علىبن عبد الرحمن في بلدة قم صانها الله عما شانه وقد تمتنميقه صبيحة يوم الأحد سلخ شهر شعبان المعظم من شهورالسنة السابعة من العشر الأخير من المائة الأولىمن الألف الثاني من الهجرة النبويةالمصطفوية على هاجرها ألف ألفتحية وعلى آله خير الورىالورى سحيةما كرر النهاروالعشيةملخص: Commentary by ‘Abd al-‘Alī ibn Muḥammad ibn Ḥusayn al-Birjandī (عبد العلي بن محمد بن حسين البرجندي, d. 923/1525 or 26) on the
Kitāb al-tadhkirah fī al-hay’ah(كتاب التذكرة في الهيئة; see British Library, MS Or. 11209) a treatise on the astronomical system presented in the
Almagestof Ptolemy (Claudius Ptolemaeus; c 90-c 168) by Naṣīr al-Dīn Muḥammad ibn Muḥammad al-Ṭūsī (نصير الدين محمد بن محمد الطوسي; d. 1274). Al-Birjandī completed his commentary in Rabī‘ I 913/July or August 1507 (see author's colophon, f. 393v, lines 22-23, transcribed below).Since the commentary follows the structure of the text commented upon, it is divided into four books (أبواب) each subdivided into chapters (فصول):Book One: What Must Be Presented (الباب الأول فيما يجب تقديمه, ff. 6r-45v [2 chapters]);Book Two: The Arrangement of the Heavenly Bodies (الباب الثاني في هيئة الأجرام العلوية, ff. 45v-272r [14 chapters]);Book Three: The Arrangement of the Earth and What Pertains to it on Account of the Different Positions of the Heavenly Bodies (الباب الثالث في هيئة الأرض وما يلزمها بحسب اختلاف أوضاع العلويات, ff. 272r-362v [12 chapters]);Book Four: Knowing the Measure of the Distances and the Heavenly Bodies (الباب الرابع في معرفة مقادير الأبعاد والأجرام, ff. 362v-394r [7 chapters]).The text contains numerous diagrams including one of the so-called 'Tusi couple' (f. 212v [Book Two, Chapter Eleven]), which demonstrates how linear motion can result from circular motion. This chapter was translated into Sanskrit in the 18th century (Takanori and Pingree,
Arabic Astronomy in Sanskrit[Leiden: E. J. Brill, 2002]).This copy was completed on Morning of Sunday 30 Sha‘bān 1097/22 July 1686 at Qom by Muḥammad Yūsuf ibn Muḥammad ‘Alī ibn ‘Abd al-Raḥmān (محمد يوسف بن محمد على بن عبد الرحمن, see colophon, f. 394r, lines 2-6, transcribed below). In two notes next to the colophon, the copyist complains of the difficulties he faced in producing a correct copy of the text, specifically that although he collated his copy as best he could, he was unable to find a correct copy for the collation. Nevertheless, he believes that he has produced the most correct copy in Qom (وظني أنه لم تكن في تلك البلدة نسخة أصح من نسختي والله أعلم, see collation note next to colophon, f. 394r).A scrap of Western laid paper containing verses and calligraphic inscriptions seemingly unrelated to al-Birjandī's text is found inserted between ff. 49 and 50. A scrap of purple Western (?) laid paper containing calculations concerning measurements in cubits (ذراع) has been pasted to f. 273r.Begins (f. 2v, lines 2-4):الحمد لله الذي خلق السموات والأرض وجعل الظلمات والنور وبسط علىبساط الساهرة بميامن قدرته الباهرة الظل والحرور زين بحكمته السماءالدنيا بزينة الكواكب ونور وجه الغبراء بأنوار النجوم الثواقب ...Ends (f. 393v, line 21-394r, line 1):... وقد اتفق جفاف القلم علن تأليفه وترتيبما أودعت فيه وترصيفه في شهر ربيع الأول من السنة الثالثة عشر المنيفة علىالتسعمائة من الهجرة وأنا المتوسل إلى الله تعالى وبنبي الثقلين عبدالعلي بن محمد حسين أصلح الله شأنه وصانه عما شانه آمين رب العالمينCopyist's colophon (f. 394r, lines 2-11):نمقه العبد المحتاج إلى رحمة ربه الرحمن محمد يوسف بن محمد علىبن عبد الرحمن في بلدة قم صانها الله عما شانه وقد تمتنميقه صبيحة يوم الأحد سلخ شهر شعبان المعظم من شهورالسنة السابعة من العشر الأخير من المائة الأولىمن الألف الثاني من الهجرة النبويةالمصطفوية على هاجرها ألف ألفتحية وعلى آله خير الورىالورى سحيةما كرر النهاروالعشيةالوصف المادي: المادة: ورق مسلّك شرقيالأبعاد: حجم الورقة ٢٤٧ × ١٣٠ مم [مساحة الكتابة ١٧٥ × ٦٥ مم]ترقيم الأوراق: ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير: لا يوجد تسطير مرئي؛ ٢٣ سطرًا في كل صفحة؛ مسافة تباعد عمودية ١٣ سطرًا لكل ١٠ سمالخط:
نسخ؛ الناسخ هو محمد يوسف بن محمد على بن عبد الرحمن، (انظر حرد المتن، ص. ٣٩٤و، الأسطر ٢-٣)الحبر: حبر أسود، مع تحمير عناوين الأقسام والخطوط الأفقية أعلى النصالتجليد: تجليد إسلامي من الجلد البني الخالص دون رائدة مظروفالحالة: ممتازة؛ تلف بسيط جدًا ناتج عن المياهالحاشية: التصحيحات والملاحظات بقلم الناسخ وغيرهالأختام: صص. ١ظ، ٣٩٤و، ٣٩٤ظ والورقة الفارغة الخلفية iii-vالوصف المادي: Material: Eastern laid paperDimensions: 247 x 130 mm leaf [175 x 65 mm written]Foliation: British Museum foliation in pencilRuling: No ruling visible; 23 lines per page; vertical spacing 13 lines per 10 cmScript:
Naskh; the scribe is Muḥammad Yūsuf ibn Muḥammad ‘Alī ibn ‘Abd al-Raḥmān (محمد يوسف بن محمد على بن عبد الرحمن, see colophon, f. 394r, lines 2-3)Ink: Black ink, with rubricated section headings and overlinings in redBinding: Plain brown leather Islamic binding without envelope flapCondition: Excellent; very minor water damageMarginalia: Corrections and notes by hand of copyist and othersSeals: ff. 1v, 394r, 394v and back flysheet iii-v
ملخص: أطروحة عن الجغرافيا الحسابية لرسامي الخرائط بقلم سهراب؛ انظر ص. ٣، السطر ١) أُلفت بين ٩٠٢ و ٩٤٥ (انظر LeStrange, 'Description of Mesopotamia and Baghdād'،
دورية الجمعية الآسيوية الملكية[١٨٩٥]، ص. ٢).وفقًا لحرد المتن (ص. ٦٣و، الأسطر ٤-١٥، المنسوخة أدناه) فإن هذه النسخة نسخت عن نسخة صحيحة قال عنها ابن الوراق (ربما مقصود هنا الخبير بعلم الكتب ابن النديم، المتوفى سنة ٩٩٥ تقريبًا) أنها بخط المطران السرياني والمعجمي (الحسن ابن بهلول، الذي يدعى هنا ابن البهلول، ويشتهر باسمه السرياني بر بهلول [ܒܪ ܒܗܠܘܠ]؛ عاش في القرن العاشر) وهو مترجِم كتاب
كُنّاش، أو الخلاصة الوافية الطبية لمؤلفه ابن سيرابيون (عاش في القرن التاسع) من السريانية إلى العربية.نظرًا لورود ذكر ابن سيرابيون في حرد المتن، كثيرًا ما نسب العلماء هذا العمل إلى ابن سيرابيون. لكن حرد المتن لا يذكر ابن سيرابيون تعريفًا بمؤلف "عجائب الأقاليم السبعة"، وإنما يذكره للتعريف ببر بهلول. وعلى اعتبار أن الطبيب ابن سيرابيون يُعتقد أنه ألَّف كتابه
كناشفي سنة ٨٧٣، في حين يُعتقد أن الجغرافي سهراب هو من ألَّف
عجائب الأقاليم السبعةفي وقتٍ ما في الفترة ما بين ٩٠٢ و ٩٤٥، فإن من غير المرجح أن يكون هذين الكتابين من تأليف مؤلف واحد (انظر
Ullmann, Die Medizin im Islam[Leiden: Brill, 1970]، ص. ١٠٢، وLeStrange, 'Description of Mesopotamia and Baghdād'،
دورية الجمعية الآسيوية الملكية[١٩٨٥]، ص. ٢).يوجد نقص في بداية هذه النسخة، حيث يبدأ النص الموجود في ص. ١و في الفصل الذي موضوعه "بحر إفريقيَّة، سيرنايكا [برقة]، مصر، بلاد الشام والأناضول"، في ص. ٥٨، السطر ٤ من طبعة Mžik (Wien: 1930, Leipzig).الحافة الرأسية للمجلد مذيلة، لكن التذييل غير مقروء.أكمل هذه النسخة في بغداد محمود بن المهذي بن شوكة الأسطرلابي البغدادي، وذلك في ٢٣ رمضان ٧١١ / ٢ فبراير ١٣١٢، حيث قام بنسخ هذه النسخة لاستخدامه الخاص (انظر حرد المتن، ص. ٦٣و، الأسطر ٥-٩، المنسوخة أدناه).تحتوي هذه النسخة على الرسوم البيانية التالية:اثني عشر جدولًا يحتوي على أسماء الجبال مع خطوط عرضها وخطوط طولها وألوانها ومواقع قممها، مرتبة حسب حالة الجو وبدءًا بتلك التي تقع جنوب خط الاستواء (صص. ١٣و-١٨ظ)البداية (ص. ١و، الأسطر ١-٤):ثم يمر إلى طول مه ك وعرض م ل ثم يمر إلى طول مول وعرض موكثم يمر بمصب نهرين عند طول مه ه وعرض م ه ثم يمر إلى طولمول وعرض لط ل ثم يمر إلى طول مه ل وعرض لط يه ثم يمر إلى طولمول وعرض لط ه ثم يمر إلى طول مري وعرض لوي ثم يمر إلى مويالنهاية (صص. ٦٢ظ، الأسطر ١٠-٦٣و، السطر ٣):... فإذا تكاملت العيون والأنهاروصحت من أوائلها وجرت إلى أواخر مصباتها وتفرعبعضها من بعض وصب بعضها إلى بعض فقد استتممت عملهاواحتجت إلى أن تبتدئ بعد ذلك بعمل صور المدن العظامالمشهورة وكيف هيئة كل مدينة منها وإخبارها وصفتهاونعتها وشربها وانحراف قبلتها حتى تأتي على جميع مدن الأرضوبالله تستعين. وإن أردت أن تكتب بعد صورة كلمدينة خبرها فاكتبه إلى جنبها أو حولها فإنه أحسن ما يكون وأظرفهحرد المتن (ص. ٦٣و، الأسطر ٤-١٥):نقلت من نسخة نقلت من نسخة صحيحة ذكرابن الوراق أنها بخط ابن البهلول الذي أصلح كناشابن سرابيون وقوبل بها نسخة أخرى فكانتفيها زيادة وهي المواضع التي يذكرها حدود البلدانوقد كتبناها بعد هذا الموضع. وكتبمحمود بن المهذي بن شوكة الأسطرلابي البغداديبمدينة السلام لنفسه تعليقًا ووقع الفراغ في يومالأربعاء ثالث عشرين رمضان من سنة أحد عشروسبعمائة والحمد لله هما هو أهله ومستحقهوصلى الله على سيدنا محمد المصطفى خاتم النبيينوعلى آله وعترته الطاهرين وسلم تسليمًاكثيرًا إلى يوم الدينملخص: Treatise on mathematical geography for cartographers by Suhrāb (سهراب; see f. 3, line 1) composed between between 902 and 945 (see LeStrange, 'Description of Mesopotamia and Baghdād',
Journal of the Royal Asiatic Society[1895], p. 2).According to the colophon (f. 63r, lines 4-15, transcribed below), this copy was made from the copy of a correct copy that Ibn al-Warraq (ابن الوراق, probably the bibliographer Ibn al-Nadīm [ابن النديم], d. ca 995) said was in the handwriting of the Syriac bishop and lexicographer al-Ḥasan ibn Bahlul (الحسن ابن بهلول, called here ابن البهلول, better known by his Syriac name Bar Bahlūl [ܒܪ ܒܗܠܘܠ]; fl. 10th century) translator from Syriac into Arabic of the
Kunnāsh, or medical compendium, of Ibn Serapion (ابن سرابيون; fl. 9th century).Due to the mention of Ibn Serapion in the colophon, scholars have often attibuted this work to Ibn Serapion. The colophon does not, however, mention Ibn Serapion in order to identify the author of the ‘Ajā’ib al-aqālīm al-sab‘ah, but rather to identify Bar Bahlūl. Furthermore, since the physician Ibn Serapion is thought to have written his
Kunnāshin 873, while the geographer Suhrāb is thought to have written the
‘Ajā’ib al-aqālīm al-sab‘ahsome time between 902 and 945, it is not likely that these two books are the works of the same author (see
Ullmann, Die Medizin im Islam[Leiden: Brill, 1970], p. 102 and LeStrange, 'Description of Mesopotamia and Baghdād',
Journal of the Royal Asiatic Society[1895], p. 2).This copy is defective at the beginning, and the text on f. 1r starts in the chapter on 'The Sea of Ifrīqīyah, Cyrenaica, Egypt, the Levant and Anatolia', at p. 58, line 4 of the edition by Mžik (Wien: 1930, Leipzig).The head edge of the volume is inscribed, but the inscription is illegible.This copy was completed at Baghdad on 23 Ramaḍān 711/2 February 1312 by Maḥmūd ibn al-Muhadhdhī (?) ibn Shawkah al-Asṭurlābī al-Baghdādī (محمود بن المهذي بن شوكة الأسطرلابي البغدادي), who made the copy for his own use (see colophon, f. 63r, lines 5-9, transcribed below).This copy contains the following diagrams:Twelve tables containing the names of mountains with their latitudes and longitudes, coulours and locations of their peaks, arranged by clime and beginning with those south of the equator (ff. 13r-18v)Begins (f. 1r, lines 1-4):ثم يمر إلى طول مه ك وعرض م ل ثم يمر إلى طول مول وعرض موكثم يمر بمصب نهرين عند طول مه ه وعرض م ه ثم يمر إلى طولمول وعرض لط ل ثم يمر إلى طول مه ل وعرض لط يه ثم يمر إلى طولمول وعرض لط ه ثم يمر إلى طول مري وعرض لوي ثم يمر إلى مويEnds (ff. 62v, line 10-63r, line 3):... فإذا تكاملت العيون والأنهاروصحت من أوائلها وجرت إلى أواخر مصباتها وتفرعبعضها من بعض وصب بعضها إلى بعض فقد استتممت عملهاواحتجت إلى أن تبتدئ بعد ذلك بعمل صور المدن العظامالمشهورة وكيف هيئة كل مدينة منها وإخبارها وصفتهاونعتها وشربها وانحراف قبلتها حتى تأتي على جميع مدن الأرضوبالله تستعين. وإن أردت أن تكتب بعد صورة كلمدينة خبرها فاكتبه إلى جنبها أو حولها فإنه أحسن ما يكون وأظرفهColophon (f. 63r, lines 4-15):نقلت من نسخة نقلت من نسخة صحيحة ذكرابن الوراق أنها بخط ابن البهلول الذي أصلح كناشابن سرابيون وقوبل بها نسخة أخرى فكانتفيها زيادة وهي المواضع التي يذكرها حدود البلدانوقد كتبناها بعد هذا الموضع. وكتبمحمود بن المهذي بن شوكة الأسطرلابي البغداديبمدينة السلام لنفسه تعليقًا ووقع الفراغ في يومالأربعاء ثالث عشرين رمضان من سنة أحد عشروسبعمائة والحمد لله هما هو أهله ومستحقهوصلى الله على سيدنا محمد المصطفى خاتم النبيينوعلى آله وعترته الطاهرين وسلم تسليمًاكثيرًا إلى يوم الدينالوصف المادي: المادة: ورق مسلّك شرقيالأبعاد: حجم الورقة ٢٣٥ × ١٥٠ مم [المساحة المكتوبة ١٦٧ × ١١٠ مم]ترقيم الأوراق: ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير: ثقب؛ التجليد والتسطير محفور؛ ١٥ سطرًا في كل صفحة؛ مسافة تباعد رأسية ٩ أسطر لكل ١٠ سمالخط:
نسخ؛ الناسخ هو محمود بن المهذي بن شوكة الأسطرلابي البغدادي؛ انظر حرد المتن، ص. ٦٣و، السطر ٩)الحبر: أسود مع تحمير العناوينالتجليد: تجليد المتحف البريطانيالحالة: بقع مائيةالحاشية: ملاحظات هامشية بأيادٍ عديدة؛ انظر بصورة محددة ص. ٢٣والأختام: صص. ١و، ٤و، ٩و، ١٤و، ١٧و، ٢٤و، ٣٠و، ٣٤و، ٤١و، ٤٤و، ٤٩و، ٥٦و، ٦١و، ٦٣والوصف المادي: Material: Eastern laid paperDimensions: 235 x 150 mm leaf [167 x 110 mm written]Foliation: British Museum foliation in pencilRuling: Pricking; bounding and ruling lines incised; 15 lines per page; vertical spacing 9 lines per 10 cmScript:
Naskh; the scribe is Maḥmūd ibn al-Muhadhdhī (?) ibn Shawkah al-Asṭurlābī al-Baghdādī (محمود بن المهذي بن شوكة الأسطرلابي البغدادي; see colophon, f. 63r, line 9)Ink: Black ink, with rubricated headingsBinding: British Museum bindingCondition: WaterstainsMarginalia: Marginal notes by more than one hand; see in particular f. 23rSeals: ff. 1r, 4r, 9r, 14r, 17r, 24r, 30r, 34r, 41r, 44r, 49r, 56r, 61r, 63r
ملخص: رسالة موسيقية بأبيات شعرية مع رسوم بيانية وجداول وقصائد غنائية، لشمس الدين محمد الصيداوي الذهبي الدمشقي (توفّي في ١٥٠٦). نسخها عبد العزيز ابن عمر ابن محمد ابن ناصر الدين الكردي الشافعي في ١٣ رمضان ٩٠٦\٢ أبريل ١٥٠١ (انظر حرد المتن، منسوخ أدناه، ص. ٩و، الأسطر ١٠-١١).تشير هذه النسخة إلى النص على أنه "رسالة نشأها الصيداوي"؛
يُعرف النص بعناوين متعددة، بما فيها "كتاب الإنعام بمعرفة الأنغام"، "كتاب في معرفة الأنغام وشرحها"، "كتاب يستخرج منه الأنغام"، "كنز الطرب وغاية الأرب"، "رسالة في الموسيقي"، و"رسالة في علم الموسيقي".
يستخدم النص نظامًا فريدًا وابتكاريًا للتدوين، حيث تمثل رسومٌ بيانيةٌ بها ترميز لوني مدرجًا واحدًا من ثماني نغمات. يوجد تعليمات لتقدم اللحن والأداء مشار إليها باستخدام نظام الاختصارات والرموز الواردة بهذه الألوان. كما يتوسع نطاق النغمات ليشمل طبقات صوتية أعلى وأدنى باستخدام الألوان والحروف الأبجدية.تلي الرسالة قصيدةٌ منسوبة إلى الصيداوي، مع تحمير التعليقات بين السطور والتي تشير إلى المقام المناسب لغنائها (ص. ١٨ظ)، وتلي ذلك قصيدةٌ أخرى مجهولة (صص. ١٩و-١٩ظ).النسخة ناقصة، حيث أن الورقة فُقدت بين الورقتين ١١-١٢ الحاليتين على ما يبدو.أقسام النص:المقدمة (صص. ١ظ-٢ظ)؛في المقامات الأصلية ("الأصول") والفرعية ("الفروع") والثانوية ("الأوازات") (صص. ٢ظ-٦و)؛في درجات المقام ("الأبحر"، "البحور") (صص. ٦و-٧و)؛في التدوين بالألوان والرموز المستخدمة في الرسوم البيانية (صص. ٧و-٩و)؛في الطبقات (صص. ١٢ظ-١٣و)؛في حد المقامات من أي بعد في الساز (ص. ١٤و).
رسوم بيانية وجداول:رسم بياني للمقام الأصلي الأول، الراست، واثنين من فروعه (ص. ٩ظ)؛
رسم بياني للمقام الأصلي الثاني، العراق، واثنين من فروعه (ص. ١٠و)؛
رسم بياني للمقام الأصلي الثالث، الزيرافكند، واثنين من فروعه (ص. ١٠ظ)؛
رسم بياني للمقام الأصلي الرابع، الإصفهان، واثنين من فروعه (ص. ١١و)؛
رسم بياني لثلاثة من المقامات الثانوية الستة (ص. ١١ظ)؛رسم بياني لأربع من درجات المقام السبعة (ص. ١٢و)؛رسم ختامي يدلّ على العلاقة بين النغمات والمقامات وعلامات الأبراج (ص. ١٢ظ)؛جدول الطبقات (ص. ١٣ظ)؛رسمان يدلّان على أخطاء في الطبقات ("المخالفات")، ويليهما جدولٌ (ص. ١٤ظ-١٥ظ)؛رسم بياني غير موسوم (ص. ١٦و)؛جدول دوائر الانتهاء (ص. ١٦ظ)؛رسم بياني غير موسوم (ص. ١٧و)؛جدول دوائر الانتهاء (ص. ١٧ظ)؛رسم بياني غير موسوم (ص. ١٨و).البداية (ص. ١ظ، الأسطر ١-٤):...وبه المستعان وعليه التكلانالحمد لله ولي النعمة من جاد لي منه بعلم النغمةوأشكر الله على عطاه شكراً جزيلاً نامياً يرضاهثم الصلاة دائمًا مع الرضى على النبي الهاشمي المرتضىحرد المتن (ص. ٩و، الأسطر ٩-١١):بخط أضعف العباد وأحوجهم الى رحمة الله الجواد الراجي غفور بهالعزيز [؟] الفقير عبد العزيز ابن عمر بن محمد ابن ناصر الدين الكردي الشافعي غفر الله [له] ولوالديهوذلك بتأريخ ثالث عشر شهر رمضان المعظم قدره من شهور سنة ست وتسعمائةالنهاية (ص. ١٩ظ، الأسطر ١-٦):ته دلالًا فأنت أهل لذاكاوتحكم فالحسن قد أعطاكاولك الأمر فاقضِ ما أنت قاضٍفعليّ الجمال قد ولاكاوتلافي إن كان فيه ائتلافيبك عجل به جُعِلتُ فداكاملخص: A musical treatise in verse accompanied by diagrams, tables, and lyrical poems, by Shams al-Dīn Muḥammad al-Ṣaydāwī al-Dhahabī al-Dimashqī (شمس الدين محمد الصيداوي الذهبي الدمشقي, d. 1506). It was copied by ʿAbd al-ʿAzīz ibn ʿUmar ibn Muḥammad ibn Nāṣir al-Dīn al-Kurdī al-Shāfiʿī (عبد العزيز ابن عمر ابن محمد ابن ناصرالدين الكردي الشافعي) on 13 Ramaḍān 906/2 April 1501 (see colophon, below, f. 9r, lines 10-11).The present copy refers to the text as the
Treatise by al-Ṣaydāwī(رسالة نشأها الصيداوي); the text is known by various titles including
Kitāb al-anʿām bi-maʿrifat al-anghām(كتاب الإنعام بمعرفة الأنغام),
Kitāb fī maʿrifat al-anghām wa-sharḥuhā(كتاب في معرفة الأنغام وشرحها),
Kitāb yustakhraj minhu al-anghām(كتاب يستخرج منه الأنغام),
Kanz al-ṭarab wa-ghāyat al-arab(كنز الطرب وغاية الأرب),
Risālah fī al-mūsīqī(رسالة في الموسيقي) and
Risālah fī ʿilm al-mūsīqī(رسالة في علم الموسيقي).A unique and innovative visual notation system is employed, in which colour-coded diagrams represent a stave of eight notes. Instructions for melodic development and performance are indicated using a system of abbreviations and symbols in these colours. The range of notes is also expanded to higher and lower pitches using a combination of colours and abjad notation.The treatise is followed by a poem attributed to al-Ṣaydāwī, with interlinear rubrication indicating the modes in which it is to be sung (f. 18v), followed by another anonymous poem (ff. 19r-19v).The copy is defective, apparently lacking a folio between the present folios 11 and 12.Divisions of the text:Introduction (ff. 1v-2v);On the root (أصول), derived (فروع), and secondary (أوازات) modes (ff. 2v-6r);On the degrees of the scale (بحور، أبحر; ff. 6r-7r);On the notation in colours and symbols employed in the diagrams (ff. 7r-9r);On the transposition of scales (ff. 12v-13r);On finding the modes from any position on the
sāz(f. 14r).Diagrams and tables:Diagram of the first of the root modes,
Rāst(الراست), and of two of its derived modes (f. 9v);Diagram of the second of the root modes,
ʿIrāq(العراق), and of two of its derived modes (f. 10r);Diagram of the third of the root modes,
Zīrāfkand(الزيرافكند), and of two of its derived modes (f. 10v);Diagram of the fourth of the root modes,
Iṣfahān(الإصفهان), and of two of its derived modes (f. 11r);Diagram of three of the six secondary modes (f. 11v);Diagram of four of the seven degrees of the scale (f. 12r);Summary diagram showing the relationship between notes, modes, and the signs of the zodiac (f. 12v);Tabulation of the transposition of scales (جدول الطبقات, f. 13v);Two diagrams demonstrating [transposition] errors (مخالفات) followed by a tabulation (f.14v-15v);Unlabelled diagram (f. 16r);Table of modal endings (دوائر الانتهاء, f. 16v);Unlabelled diagram (f. 17r);Table of modal endings (دوائر الانتهاء, f. 17v);Unlabelled diagram (f. 18r).Begins (f. 1v, lines 1-4):...وبه المستعان وعليه التكلانالحمد لله ولي النعمة من جاد لي منه بعلم النغمةوأشكر الله على عطاه شكراً جزيلاً نامياً يرضاهثم الصلاة دائمًا مع الرضى على النبي الهاشمي المرتضىColophon (f. 9r, lines 9-11):بخط أضعف العباد وأحوجهم الى رحمة الله الجواد الراجي غفور بهالعزيز [؟] الفقيرعبد العزيز ابن عمر بن محمد ابن ناصر الدين الكردي اللشافعي غفر الله [له] ولوالديهوذلك بتأريخ ثالث عشر شهر رمضان المعظم قدره من شهور سنة ست وتسعمائةEnds (f. 19v, lines 1-6):ته دلالًا فأنت أهل لذاكاوتحكم فالحسن قد أعطاكاولك الأمر فاقضِ ما أنت قاضٍفعليّ الجمال قد ولاكاوتلافي إن كان فيه ائتلافيبك عجل به جُعِلتُ فداكاالوصف المادي: المادة: ورق مسلّك شرقيالأبعاد: حجم الورقة ٢٢٠ × ١٥٩ مم [مساحة الكتابة ١٤٥ × ١٠٥ مم]ترقيم الأوراق: ترقيم عربي شرقي بالقلم الرصاص، ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير: النص داخل إطارات مسطرة بأحجام متباينة، ١١-٢٨ سطرًا في كل صفحة؛ النص الرئيسي: ١٧ سطرًا في كل صفحة. مسافة تباعد عمودية ١٢ سطرًا لكل ١٠ سمالخط: نسخ؛
الناسخ هو عبد العزيز ابن عمر بن محمد بن ناصر الدين الكردي (انظر ص. ٩و، السطر ١٠)الحبر: النص الرئيسي بالحبر الأسود، مع استخدام مكثف لأحبار بالألوان الأخضر والأحمر والبنفسجي والأحمر الكستنائي والأصفر والأزرق.الزخرفة: توجد إطارات مُسطّرة باللونين الأخضر والأحمر حول الصفحات؛ عنوان مزخرف (ص. ١و)التجليد: تجليد ثلاثة أرباع الغلاف من الجلد الأحمر مع جوانب من قماش البقرم البرتقالي، واللوحة الخلفية خُتمت بتاج المتحف البريطاني.الحالة: جيدة؛ جرى ترميم مكثف للأوراق، تم إصلاح ص. ٢ بشاشٍ.الحاشية: لا يوجدالأختام: أختام المتحف البريطاني: صص. ١و، ١٩ظالوصف المادي: Material: Eastern laid paperDimensions: 220 x 159 mm leaf [145 x 105 mm written]Foliation: Eastern Arabic foliation in pencil, British Museum foliation in pencilRuling: Text within ruled frames of variable sizes, 11-28 lines per page; main text: 17 lines per page. Vertical spacing 12 lines per 10 cm.Script:
Naskh; the scribe is ʿAbd al-ʿAzīz ibn ʿUmar ibn Muḥammad ibn Nāṣir al-Dīn al-Kurdī (عبد العزيز ابن عمر بن محمد بن ناصر الدين الكردي, see f. 9r, line 10)Ink: Main text in black, with extensive use of green, red, purple, maroon, yellow, and blue inks.Decoration: Pages set within green and red ruled frames; decorated heading (f. 1r)Binding: Three-quarter red leather binding with orange buckram sides, the back board stamped with British Museum crown.Condition: Stable; folios heavily restored, f. 2 repaired with gauze.Marginalia: NoneSeals: British Museum stamps: ff. 1r and 19v
ملخص: أطروحة عن الصيد بالصقور تركز على صحة ومعالجة الطيور الجارحة بقلم مؤلف غير معروف. يظهر العنوان على صفحة العنوان (ص. ٣و): كتاب البيزرة صنّفه الحكماء المتقدمين للملك الاسكندري (!) الرومي وهو كتاب عجيب مما يصلح بالملوك إذ لا بدّ لكلّ ملك من مسيره إلى الصيد بإحدى هذه الطيور الجوارح
. في ص. ٧٥و، الأسطر ٦-٨، العنوان مكتوب مرة أخرى بهذه الصيغة، ولكن مع كلمة (الاسكندر) مكتوبة بصورة صحيحة. في ص. ٣ظ، السطر ١، يطلق على الكتاب أيضًا العنوان الفارسي
بازنامه(
كتاب الصقور).إلى جانب المرجعيات القديمة مثل جالينوس (انظر مثلًا ص. ١٥، السطر ٤) وارجناجيس (ص. ٢٩ظ، السطر ٦)، يعتمد المؤلف المجهول كذلك على المؤلفين الذين يكتبون باللغة العربية مثل أدهم ابن محرز الباهلي (انظر مثلًا ص. ٦، السطر ٢؛ ٩و، السطر ٤) والغطريف ابن قدامة الغساني (انظر مثلًا ص. ٧ظ، السطر ١٠؛ ٩و، السطر ٤)، مؤلفو
كتاب منافع الطيرأو
كتاب الطيور، اللذين كُتبا للخلفية العباسي المهدي (فترة الحكم ٧٧٥-٧٨٥؛ انظر الصراف، 'Mamluk Furūsīyah Literature and Its Antecedents',
Mamlūk Studies Review8.1 (2004) صص. ١٨٤-١٨٥)؛ وسعد ابن عقير (انظر ص. ٧، السطر ٨).ينقسم النص إلى مقالتين أو جزأين، وكل مقال مقسم إلى أبواب. المقالة الأولى مخصصة للمعلومات العامة عن الطيور الجارحة، وبنيتها التشريحية (وفق مبادئ علم الأمراض الخلطية لجالينوس)، وخصائصها الجسمانية إلخ. بينما تصف المقالة الثانية أمراض معينة وأعراضها وطرق علاجها.المقالة الأولى، وهو (!) الجزء الأول من الكتاب... وعدة أبواب منه إثنا وخمسون بابًا [مأخوذة من حرد متن المقالة الأولى، صص. ٧٤ظ، الأسطر ٩-٧٥و، السطر ١٠] (صص. ٣ظ-٧٥و)؛المقالة الثانية وهي الجزء الثاني تشتمل على ذكري (!) علل الضواري كلّ علّة وعلامتها وعلاجها بالأدوية التي تصلح لتلك العلّة وهي ثلاثة وستون بابًا (صص. ٧٥ظ-١٤٨و).توجد قائمة بعناوين أبواب المقالة الثانية في صص. ٧٥ظ-٨٤ظ.يبدو أن المخطوطة كاملة.أاستُكملت النسخة في ١٢ جمادى الآخر ١٢٠١\١ أبريل ١٧٨٧ بقلم ملا مطر ابن عبد الله الطوقي (انظر حرد المتن، ص. ١٤٨و، الأسطر ١-٨، منسوخة أدناه).توجد نسخ أخرى من هذا النص في إسطنبول، Ayasofya 3697 (بتاريخ ٨٧٢\١٤٦٧) وباريس، BnF Arabe 2831 (بتاريخ ٨٤٨\١٤٤٤). النص في مخطوطة باريس منسوب إلى أبو بكر بن يوسف بن أبي بكر بن حسن بن محمد القاسمي القرشي العلوي الأشعري (توفي قبل ١٤٤٤).باستثناء مادة المقدمة التي تربط النص بالاسكندر الأكبر (صص. ٣ظ-٧ظ من المخطوطة الحالية)، يوجد نص مطابق تقريبًا في المكتبة البريطانية Or. 15639 بعنوان
القانون الواضح في علم البيزرة
وهو منسوب للوطواط، الذي يفترض أنه محمد بن إبراهيم بن يحى (توفي في ١٣١٨) بائع الكتب المملوكي ومؤلف موسوعة التاريخ الطبيعي
مباهج الفكر ومناهج العبر
.البداية (ص. ٣و، الأسطر ٣-٧):ذكر الثقات من الروم أهل المعرفة أن الاسكندرالرومي قال للحكماء المحتفين بخدمته يومًا أريد أنتعرفوني بطبيعة البازي وأمراضه العارضةله وعلامة كلّ مرض ودواءه وهل طبيعة البازيتقارب طبيعة الأدمي أم لا...النهاية (ص. ١٤٧ظ، الأسطر ٣-٧):... فإذا عاد الطيرمن الصيد يدرج له في طعمه منهاشيئ فإنه ينفعه ويعبر طعمه ولايلحقه الريح ويعطي ذلك في الشهردفعتين في حال صحته ...حرد المتن (صص. ١٤٧ظ, سطر ٧-١٤٨و, سطر ١١):... تمّ الكتاببحمد الله وعونه وحسن توفيقه والحمدلله وحده وصلى الله على سيّدنا محمد وآلهوصحبه وسلّم تسليمًا كثيرًاوقد وقع الفراغ من كتابة هذه البيزرة ضحوةنهار يوم السبت ثاني عشر من شهر جمادىالأخير (!) سنة الألف ومائتين واحد من الهجرةالنبوية المصطفوية على هاجرها أفضلالصلاة والسلام وأكمل التحيّات وعلى ذلك علىيد أضعف عباد الله وأحوجهم إليه الفقير المقرّباالذنب والتقصير الراجي عفو ربّه الجليل مُلامطر ابن عبد الله الطوقي يرجو عفا الله عنه وعنوالديه إنشاء الله تعالا (!) بمحمد وآله لطا (؟)هرين صلوات الله عليهم آجمين ولاحولا ولا قوة الله (!) إلا با الله (!) العلي العظيمملخص: Treatise on falconry focussing on the health and treatment of birds of prey by an unnamed author. The title appears on the title page (f. 3r) asكتاب البيزرة صنّفه الحكماء المتقدمين للملك الاسكندري (!) الرومي وهو كتاب عجيب مما يصلح بالملوك إذ لا بدّ لكلّ ملك من مسيره إلى الصيد بإحدى هذه الطيور الجوارح (
Book of Hunting with Birds of Prey, Written by the Ancient Sages for the King Alexander[lit. '
the Alexandrine king']
the Greek, it is a wondrous book fit for kings, since every king must go hunting with one of these birds of prey). At f. 75r, line 6-8, the title is found again in this form, but with Alexander (الاسكندر) correctly written. On f. 3v, line 1, the book is also given the Persian title
Bāznāmeh(بازنامه,
Falcon Book).Apart from ancient authorities such as Galen (جالينوس, see e.g. f. 15, line 4) and Archigenes (? ارجناجيس, f. 29v, line 6), the anonymous author also draws upon Arabic-writing authors such as Ad-ham ibn Muḥriz al-Bāhilī (أدهم ابن محرز الباهلي; see e.g. f. 6, line 2; 9r, line 4) and al-Ghiṭrīf ibn Qudāmah al-Ghassānī (الغطريف ابن قدامة الغساني; see e.g. f. 7v, line 10; 9r, line 4), the authors of the
Kitāb manāfi‘ al-ṭayr(كتاب منافع الطير;
Book of the Uses of Birds) or
Kitāb al-ṭuyūr(كتاب الطيور;
Book of Birds), written for the Abbasid caliph al-Mahdī (المهدي, reg. 775-85; see al-Sarraf, 'Mamluk Furūsīyah Literature and Its Antecedents',
Mamlūk Studies Review8.1 (2004), pp. 184-85); and a certain Sa‘d ibn ‘Aqīr (سعد ابن عقير; see f. 7, line 8).The text is divided into two treatises (مقالتان) or parts (جزءان), each subdivided into chapters (أبواب). Treatise One is devoted to general information about birds of prey, their anatomical make up (based on Galenic humoral pathology), physical characteristics etc. Treatise Two describes specific illnesses, their signs and treatments.Treatise One, which is Part One of the book: fifty-two chapters (المقالة الأولى وهو (!) الجزء الأول من الكتاب... وعدة أبواب منه إثنا وخمسون بابًا [taken from colophon of Treatise One, ff. 74v, line 9-75r, line 10]; ff. 3v-75r);Treatise Two, which is Part Two, comprises discussions of all the illnesses of [birds] of prey, with their signs and treatments with medicines that heal a given illness: sixty-three chapters (المقالة الثانية وهي الجزء الثاني تشتمل على ذكري (!) علل الضواري كلّ علّة وعلامتها وعلاجها بالأدوية التي تصلح لتلك العلّة وهي ثلاثة وستون بابًا; ff. 75v-148r).A list of the chapters titles of Treatise Two is found on ff. 75v-84v.The manuscript appears to be complete.The copy was completed on 12 Jumādá II 1201/1 April 1787 by Mullā Maṭar ibn ‘Abd Allāh al-Ṭawqī (ملا مطر ابن عبد الله الطوقي; see colophon, f. 148r, lines 1-8, transcribed below).Other copies of this text are found in Istanbul, Ayasofya 3697 (dated 872/1467) and Paris, BnF Arabe 2831 (dated 848/1444). In the Paris manuscript, the text is attributed to Abū Bakr ibn Yūsuf ibn Abī Bakr ibn Ḥasan ibn Muḥammad al-Qāsimī al-Qurashī al-‘Alawī al-Ash‘arī (أبو بكر بن يوسف بن أبي بكر بن حسن بن محمد القاسمي القرشي العلوي الأشعري, d. before 1444).With the exception of the introductory material linking the text to Alexander the Great (ff. 3v-7v of the present manuscript), a nearly identical text is found in British Library Or. 15639 under the title
al-Qānūn al-waḍīḥ fī ‘ilm al-bayzarah(القانون الواضح في علم البيزرة,
Clear Canon Concerning the Science of Hunting with Birds of Prey) and attributed to al-Waṭwāṭ (الوطواط), presumably Muḥammad ibn Ibrāhīm ibn Yaḥyá (محمد بن إبراهيم بن يحى, d. 1318) the Mamluk bookseller and author of the encyclopedia of natural history
Mabāhij al-fikar wa-manāhij al-‘ibar(مباهج الفكر ومناهج العبر,
Delights of Ideas and Courses of Lessons).Begins (f. 3r, lines 3-7):ذكر الثقات من الروم أهل المعرفة أن الاسكندرالرومي قال للحكماء المحتفين بخدمته يومًا أريد أنتعرفوني بطبيعة البازي وأمراضه العارضةله وعلامة كلّ مرض ودواءه وهل طبيعة البازيتقارب طبيعة الأدمي أم لا...Ends (f. 147v, lines 3-7):... فإذا عاد الطيرمن الصيد يدرج له في طعمه منهاشيئ فإنه ينفعه ويعبر طعمه ولايلحقه الريح ويعطي ذلك في الشهردفعتين في حال صحته ...Colophon (ff. 147v, line 7-148r, line11):... تمّ الكتاببحمد الله وعونه وحسن توفيقه والحمدلله وحده وصلى الله على سيّدنا محمد وآلهوصحبه وسلّم تسليمًا كثيرًاوقد وقع الفراغ من كتابة هذه البيزرة ضحوةنهار يوم السبت ثاني عشر من شهر جمادىالأخير (!) سنة الألف ومائتين واحد من الهجرةالنبوية المصطفوية على هاجرها أفضلالصلاة والسلام وأكمل التحيّات وعلى ذلك علىيد أضعف عباد الله وأحوجهم إليه الفقير المقرّباالذنب والتقصير الراجي عفو ربّه الجليل مُلامطر ابن عبد الله الطوقي يرجو عفا الله عنه وعنوالديه إنشاء الله تعالا (!) بمحمد وآله لطا (؟)هرين صلوات الله عليهم آجمين ولاحولا ولا قوة الله (!) إلا با الله (!) العلي العظيمالوصف المادي: المادة: ورق مسلّك غربي، مع علامة مائية يمكن رؤيتها في هامش التجليد لمعظم الصفحات المتواجهةالأبعاد: حجم الورقة ٢١٣ × ١٥٠ مم [المساحة المكتوبة ١٥٥ × ١١٢ مم (المساحة داخل الإطار)]ترقيم الأوراق: ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير: لا يوجد تسطير مرئي؛ ١٠-١١ سطرًا في كل صفحة؛ مسافة تباعد عمودية ٧ أسطر كل ١٠ سمالخط:
نسخ؛ الناسخ هو ملا مطر ابن عبد الله الطوقي (انظر حرد المتن ص. ١٤٨و، الأسطر ١-٨)الحبر: حبر أسود، مع تحمير العناوين؛ الإطارات بالون الأحمرالتجليد: تجليد المتحف البريطانيالحالة: تم إصلاح التمزقات في بعض الأوراقالحاشية: قليلة جداً ضمن النص (ولكن انظر إلى رسم الطائر في حاشية ص. ٨٧و، الذي يُفترض أنه رُسم باليد ذاتها التي رسمت الرسومات في ص. ٢و)، ويوجد الكثير من المقتطفات النثرية والشعرية والقوائم والرسومات التي كتبتها أيدٍ تختلف عن يد الناسخ الرئيسي في الصفحتين الفارغتين الأمامية والخلفية (صص. ١و-٢ظ و١٤٨ظ-١٥٢ظ)الأختام: لا يوجدالوصف المادي: Material: Western laid paper, with watermark visible in gutter of most openingsDimensions: 213 x 150 mm leaf [155 x 112 mm written (frame dimensions)]Foliation: British Museum foliation in pencilRuling: No ruling visible; 10-11 lines per page; vertical spacing 7 lines per 10 cmScript:
Naskh; the scribe is Mullā Maṭar ibn ‘Abd Allāh al-Ṭawqī (ملا مطر ابن عبد الله الطوقي; see colophon, f. 148r, lines 1-8)Ink: Black ink, with rubricated headings; page frames in redBinding: British Museum bindingCondition: Tears repaired on some foliosMarginalia: Very few within text (see, however, the drawing of a bird in the margin of f. 87r, presumably by the same hand as drew those on f. 2r), but many extracts in prose and verse, lists and drawings by hands other than that of the main scribe on the front and back flyleaves (ff. 1r-2v and 148v-152vSeals: None
ملخص: دليل فلكي معروف أيضًا بالعنوان الأطول "التسهيل والتقريب في بيان طرق الحل والتركيب" في حساب مسارات الكواكب، من تأليف عالم الفلك والمُوَقِّت شهاب الدين أبو العبّاس أحمد بن رجب بن طيبغا المجدي الشافعي (توفي ١٤٤٧م) المعروف بابن المجدي.
نُسخت النسخة الحالية غير الكاملة من مخطوطة نسخَها عبد العزيز بن محمد الوفائي المتعاني (توفي ١٤٧١ أو ١٤٧٤\١٤٧٥م)، وهو أحد تلاميذ ابن المجدي، من مسودة الأخير المكتوبة بخط يده التي توقفت عند المدخل المتعلق بكوكب عطارد (انظر أدناه، ص. ٤٦ظ، هامش الحافة الأمامية). تشير ملحوظة هامشية إلى فقدان أجزاء أخرى من النص (انظر ص. ٤و).تنقل ملحوظة هامشية في ص. ١ظ بيان المؤلف، الذي يفترض أنه مفقود من النص غير الكامل في هذه النسخة: "فيقول [...] إني أردت أن أضع دستورا كافيا في حل الزيجات حتى يكون ذلك وسيلة للطلاب...".
تحتوي صفحة النص الأخيرة على شهادة قراءة تفيد بأن الوفائي نقل النص إلى أحد طلابه، نجل شمس الدين محمد بن أبي الفتح الصوفي (توفي حوالي ٨٩٩هـ\١٤٩٤م)، الذي يُشار إليه هنا بنسبة "الكتبي".
وهذه الشهادة، المؤرخة في ٢٠ جمادى الأولى ٨٧٥هـ\١٤ نوفمبر ١٤٧٠م (انظر ص. ٤٦ظ، السطرين ٢٣-٢٤)، ترد بعد النص الرئيسي مباشرةً وهي مكتوبةٌ بيد شخص مختلف، يُرجح أنه سليمان بن محمد بن أحمد بن تقي الدين البصري الذي يشير إلى نفسه في الشهادة بتواضع. ويشير النص إلى شخصٍ آخر يسمى ابن فتح الله (ص. ٤٦ظ، السطر ٢٤) قد يكون هو ناسخ النص الرئيسي. كما يُذكر سليمان البصري في ملحوظةٍ محجوبةٍ جزئيًا بتاريخ ١٠٨٥هـ\١٦٧٤-١٦٧٥م (ص. ١و).لذا، من المحتمل أن التاريخ الوارد في حرد المتن، ١٠ جمادى الآخر ٨٨٦هـ\٦ أغسطس ١٤٨١م، يشير إلى عملية جمع النص لاحقًا (ص. ٤٦ظ، هامش الحافة الأمامية).البداية (ص. ١ظ، الأسطر ٢-٥):فصل في تقويم الكواكب السبعة بطريق الأصل وكيفية حلهاوتركيب جداولها والعمل بها أما تقويم الشمس بالأصل فيه أن تحصلوسطها وأوجها للوقت المفروض ثم أسقط الأوج من الوسطيبق الخاصة...النهاية (ص. ٤٦ظ، السطران ٥-٦):وهكذا إلى أن يكون في السطر التاسع والأربعين امرلٮ مح نٮ وليكن ذلكآخر المجموعة والله أعلم بالصوابحرد المتن (ص ٤٦ظ، هامش الحافة الأمامية):هذا آخر ما وُجد في المسودة بخطه رحمه الله تعالى وبقي الكلا[م] على عطارد فقط وهو مقيس على غيره من الكواكب كذا نقل من نسخة بخط الشيخ عبد العزيزرحمه الله وذكر أنه نقل ذلك على هذه الصورة من نسخة بخط المصنف والله تعالى أعلم تمت بحمد لله وعونه وحسن توفيقه في يوم الأربعاء المبارك عشر منشهر جمادى الآخر عام ست وثمانين وثمانمائةملخص: Astronomical handbook also known more fully as
Simplification and Clarification Concerning Analysis and Compilation(التسهيل والتقريب في بيان طرق الحل والتركيب) on the calculation of planetary trajectories, by the Cairene astronomer and
muwaqqit(timekeeper) Shihāb al-Dīn Abū al-ʿAbbās Aḥmad ibn Rajab ibn Ṭaybughā al-Majdī al-Shāfiʿī (شهاب الدين أبو العبّاس أحمد بن رجب بن طيبغا المجدي الشافعي, d. 1447), known as Ibn al-Majdī.The present incomplete copy was transcribed from a manuscript which was itself copied by ʿAbd al-ʿAzīz ibn Muḥammad al-Wafāʾī al-Mutaʿānī (عبد العزيزبن محمد الوفائي المتعاني, d. 1471 or 1474/75), a disciple of Ibn al-Majdī, from the latter's unfinished holograph rough draft (مسودة) which broke off at the entry on the planet Mercury (عطارد, see below f. 46v, fore edge margin). Further losses are indicated in a marginal note (see f. 4r).A marginal note on f. 1v relates an authorial statement, presumably missing from the incomplete text of this copy, stating that the work was conceived as a didactic teaching aid on the analysis of
zījtables (فيقول [...] إني أردت أن أضع دستورا كافيا في حل الزيجات حتى يكون ذلك وسيلة للطلاب...).The last page of text contains a reading certificate testifying to the transmission of the text by al-Wafāʾī to one of his own students, the son of Shams al-Dīn Muḥammad Ibn Abī al-Fatḥ al-Ṣufī (شمس الدين محمد بن أبي الفتح الصوفي, d. ca. 899/1494), here given the
nisbahal-Kutubī (الكتبي). The certificate, dated 20 Jumādá I 875/14 November 1470 (see f. 46v, lines 23-24), follows immediately after the main text in a different hand, presumably that of Sulaymān ibn Muḥammad ibn Aḥmad ibn Taqī al-Dīn al-Baṣrī (سليمان بن محمد بن أحمد بن تقي الدين البصري) who names himself in the certificate in humble terms. Another individual named as Ibn Fatḥ Allāh (بن فتح الله, f. 46v, line 24) may have been the scribe of the main text. Sulaymān al-Baṣrī is also mentioned in a partially-obscured note dated 1085/1674-5 (f.1r).The colophon date of 10 Jumādá II 886/6 August 1481 may therefore refer to a subsequent process of collating the text (f. 46v, fore edge margin).Begins (f. 1v, lines 2-5):فصل في تقويم الكواكب السبعة بطريق الأصل وكيفية حلهاوتركيب جداولها والعمل بها أما تقويم الشمس بالأصل فيه أن تحصلوسطها وأوجها للوقت المفروض ثم أسقط الأوج من الوسطيبق الخاصة...Ends (f. 46v, lines 5-6):وهكذا إلى أن يكون في السطر التاسع والأربعين امرلٮ مح نٮ وليكن ذلكآخر المجموعة والله أعلم بالصوابColophon (f. 46v, fore edge margin):هذا آخر ما وُجد في المسودة بخطه رحمه الله تعالى وبقي الكلا[م] على عطارد فقط وهو مقيس على غيره من الكواكب كذا نقل من نسخة بخط الشيخ عبد العزيزرحمه الله وذكر أنه نقل ذلك على هذه الصورة من نسخة بخط المصنف والله تعالى أعلم تمت بحمد لله وعونه وحسن توفيقه في يوم الأربعاء المبارك عشر منشهر جمادى الآخر عام ست وثمانين وثمانمائةالوصف المادي: المادة: خليط من الأوراق المسلّكة الشرقيةالأبعاد: حجم الورقة ١٨٠ x ١٣٦ مم [مساحة الكتابة ١٢٣ x ٩٠ مم]ترقيم الأوراق: ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير: مسطرة؛
يتباين عدد الأسطر في كل صفحة بين ١٩ و٢٣؛ مسافة تباعد عمودية ١٥ سطرًا لكل ١٠ سمالخط: نسخ؛
الناسخ هو ابن فتح الله (ص. ٤٦ظ، السطر ٢٤)الحبر: حبر أسود مع تحمير العناوينالزخرفة: لا يوجدالتجليد: تجليد من الجلد البني المطبوع بأشكال الورود على خلفية منقّطة؛ الكعب معزز بشريط من الجلد الأسود.الحالة: توجد بقع مائية وعلامات اتساخ في أنحاء المجلد؛ صص. ١-٥ متأثرة بالتجعّد والتمزقات وتم إصلاحها بشرائط وشاشالحاشية: قليلة؛ بعض الملاحظات الهامشية والتصحيحاتالأختام: أختام المتحف البريطاني (صص. ١ظ، ٤٧ظ)الوصف المادي: Material: A mixture of Eastern laid papersDimensions: 180 x 136mm leaf [123 x 90mm written]Foliation: British Museum foliation in pencilRuling:
Misṭarah; lines per page vary from 19 to 23; vertical spacing 15 lines per 10 cmScript:
Naskh; the scribe is Ibn Fatḥ Allāh (بن فتح الله ح, f. 46v, line 24)Ink: Black ink, with rubricated headingsDecoration: NoneBinding: Brown leather binding with all-over stamped floral pattern on a dotted background; spine reinforced with black leather strip.Condition: Waterstains and grubby marks throughout; ff. 1-5 affected by creasing and tears and repaired with tape and gauzeMarginalia: Few; some marginal notes and correctionsSeals: British Museum stamps (ff. 1v and 47v)
ملخص: أثر منقح وسطي لموسوعة في علم الحيوان بقلم كمال الدين محمد بن موسى الدميري (توفي سنة ١٤٠٥). لا يقتصر هذا العمل، المرتب ترتيباً أبجدياً، على مواد تتعلق بدقة بعلم الحيوان فحسب، بل يتناول أيضاً اعتبارات معجمية وقانونية تتعلق بالحيوانات، واستخداماتها الطبية، وظهورها في الحكم والأمثال والحديث ونصوص تفسير الأحلام.أُنجزت النسخة، لاستخدام الناسخ الشخصي، في ١٠ شوال ٨٢١/ ١٠ نوفمبر ١٤١٨ بقلم شهاب أحمد بن محمد بن أبي بكر بن رسلان نصير الكتاب البلقيني الشافعي، وهو سليل عائلة معروفة ومؤثرة في القاهرة من علماء الشرع والقضاة الشافعيين (انظر حرد المتن، ص. ٢٢٤و، الأسطر ١٤-١٦ ، ٣٠-٣٣، المنسوخة أدناه؛ وأيضًا Petry,
The Civilian Elite of Cairo in the Later Middle Ages[Princeton University Press: Princeton, 1981] pp. 232-40). يخبرنا الناسخ بأنه نسخ النص من مخطوطين. القسم الأول من النص، حتى حرف
الزاي، نسخه من مخطوط للشيخ تاج الدين محمد بن أبي بكر بن محمد السمنودي (المقرئ الشهير بابن تمرية، توفي سنة ١٤٣٣) وكان مقرئًا للقرآن
وخطيبًا
في جامع بشتاك في القاهرة ومعاصرًا للدميري (انظر حرد المتن، ص. ٢٢٤و، الأسطر ١٨-١٩، المنسوخة أدناه؛ وابن حجر العسقلاني،
إنباء الغمر بأنباء العمر، تحرير حسن حبشي، المجلد ٣ [لجنة إحياء التراث الإسلامي: القاهرة، ١٩٧٢] ص. ٥٢٩). والقسم الثاني من النص، من حرف
العينإلى نهاية العمل، نسخه من نسخة منسوخة من المخطوطة الأصلية للمؤلف (انظر حرد المتن، ص. ٢٢٤و، الأسطر ١٩-٢٠، المنسوخة أدناه) في مجلد في مكة. جُمعت النسخة مع المخطوطة الأصلية الموقعة من المؤلف والتي قرأها العالم الشرعي (
الفقيهالشيخ زين الدين عباد بن علي المالكي الأنصاري الخزرجي الزرزرائي، المتوفى في ١٤٤٣؛ انظر السيوطي،
بغية الوعاة في طبقات اللغويين والنحاة، حرره محمد أبو الفضل إبراهيم [(القاهرة): مطبعة عيسى البابي الحلبي، ١٩٦٤-١٩٦٥] المجلد ٢، ص ٢٦ [رقم ١٣٤١])، وأُنجز الجمع في ١٤ ذو القعدة ٨١١/٨١٠ أبريل ١٤٠٨ (انظر حرد المتن، ص. ٢٢٤و، الأسطر ٢٤-٢٧، المنسوخة أدناه).يحتوي الخرطوش العلوي لصفحة العنوان المزخرفة (ص. ٢و) على عنوان النص (كتاب حياة الحيوان الوسطى)، ويحتوي الخرطوش السفلي على اسم المؤلف (للشيخ العلامة كمال الدين دميري). ويوجد بين الإطارين
شمسةتحتوي على تذييل ممحي.البداية (ص. ٢ظ، السطران٢-٣):الحمد لله الذي شرف نوع الإنسان بالأصغرين القلب واللسان وفضله على غير الحـ[ـيوان]بنعمتي المنطق والبيان ورجحه بالعقل الذي وزن به قضايا القياس في أحسن [ميزان]النهاية (ص. ٢٢٤و، الأسطر ١٠-١٣):... هذا ما أنتهى إليهالغرض مما يحصل به في هذا الشأن الأكتفاء وختم بملك النحل الذي استخرج الله منلعابة العسل والشمع وجعل أحدهما ضياء والآخر شفاء وابتدئ بملك الوحشالذي منه الشجاعة تقتفي وحسبنا الله تعالى وكفي وصلى الله على محمد النبي المصطفىحرد المتن (ص. ٢٢٤و، الأسطر ١٤-٣٣):علقه لنفسه وإن شاء الله تعالى من بعده أقل عبيد الله وأفقرهم إلى رحمةالمعترف بالتقصير الراجي عفو ربه القدير أحمد بن محمد بن أبي بكر بن رسلان بن نصيرالكتابي نسبًا البلقيني بلدًا الشافعي مذهبًا غفر الله تعالى له ولوالدهولمن نظر فيه ودعا له بالمغفرة ولجميع المسلمين وكان تعليق ذلك مننسختين فمن الأول إلى الآخر باب الظاء المشالة من نسخة الشيخالفاضل الخطيب تاج الدين السمنودي الشهير بابن تمريّة ومن بابالعين إلى آخر الكتاب من نسخة نقلت من نسخة مؤلفها رحمه اللهالمجلدة بمكة المشرفة شرفها الله تعالى وعظمها معانا (؟)عليها مجررة حسبما يعرض لذكر ذلك كاتب النسخة المذكورة فيآخرها بما مثاله (؟) بلغ مقابلة على خط المؤلف وكانالقارئ الشيخ زين الدين عباده (!) المالكي الأنصاريالخزرجي وكان الممسك له محمد كاتبه يعهدهماالله رحمته حسب الطاقة في رابع عشر ذا (!) القعدة الحرامسنة عشر ثمانمائة انتهى وكان الفراغ من تعليقهذه النسخة المباركة في يوم الأربعاءالعاشر من شوال المباركسنة ٨٢١ملخص: Intermediate recension (وسطى) of a zoological encyclopedia by Kamāl al-Dīn Muḥammad ibn Mūsá al-Damīrī (كمال الدين محمد بن موسى الدميري, d. 1405). The work, arranged in alphabetical order, deals not only with strictly zoological material, but also with lexical and legal considerations of animals, their medical uses and appearances in proverbs, hadith and dream interpretation.The copy was completed, for the scribe's own use, on 10 Shawwāl 821/10 November 1418 by Shihāb Aḥmad ibn Muḥammad ibn Abī Bakr ibn Raslān ibn Naṣīr al-Kitābī al-Bulqīnī al-Shāfi‘ī (شهاب أحمد بن محمد بن أبي بكر بن رسلان بن نصير الكتابي البلقيني الشافعي), descendent of a well-known and influential Cairene family of Shāfi‘ī legal scholars and judges (see see colophon, f. 224r, lines 14-16 and 30-33, transcribed below; and Petry,
The Civilian Elite of Cairo in the Later Middle Ages[Princeton University Press: Princeton, 1981] pp. 232-40). The scribe tells us that he copied the text from two manuscripts. The first portion of the text, up to the letter
ẓā’, he copied from a manuscript of Shaykh Tāj al-Dīn Muḥammad ibn Abī Bakr ibn Muhammad al-Samannūdī al-Muqri’, known as Ibn Tamrīyah (تاج الدين محمد بن أبي بكر بن محمد السمنودي المقرئ الشهير بابن تمرية, d. 1433), who was Qur‘ān reciter (
muqri’), preacher (
khaṭīb) at the Mosque of Bashtāk (جامع بشتاك) in Cairo and associate of al-Damīrī (see colophon, f. 224r, lines 18-19, transcribed below; and Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī,
Inbā’ al-ghumr bi-anbā’ al-‘umr, ed. by Ḥasan Ḥabashī, vol. 3 [Lajnat Iḥyā al-Turāth al-Islāmī : al-Qāhirah, 1972] p. 529). The second portion of the text, from the letter
‘aynto the end of the work, he copied from a copy copied from the author's autograph copy (see colophon, f. 224r, lines 19-20, transcribed below) in a volume at Mecca. The copy was collated with the author's autograph copy read by the legal scholar (
faqīh) Shaykh Zayn al-Dīn ‘Ubād ibn ‘Alī al-Mālikī al-Anṣārī al-Khazrajī al-Zarzarā’ī (زين الدين عباد بن علي المالكي الأنصاري الخزرجي الزرزرائي, d. 1443; see Suyūṭī,
Bughyat al-wuʿāh fī ṭabaqāt al-lughawīyīn wa-al-nuḥāh, ed. by Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm [(al-Qāhirah): Maṭbaʿat ʿĪsá al-Bābī al-Ḥalabī, 1964-65] vol. 2, p. 26 [no. 1341]), and the collation was completed on 14 Dhū al-Qa‘dah 810/11 April 1408 (see colophon, f. 224r, lines 24-27, transcribed below).The upper cartouche on the illuminated title page (f. 2r) contains the title of the text (كتاب حياة الحيوان الوسطى) and the lower cartouche contains the name of the author (للشيخ العلامة كمال الدين الدميري). Between these two catouches is a
shamsahin which there is an erased inscription.Begins (f. 2v, lines 2-3):الحمد لله الذي شرف نوع الإنسان بالأصغرين القلب واللسان وفضله على غير الحـ[ـيوان]بنعمتي المنطق والبيان ورجحه بالعقل الذي وزن به قضايا القياس في أحسن [ميزان]Ends (f. 224r, lines 10-13):... هذا ما أنتهى إليهالغرض مما يحصل به في هذا الشأن الأكتفاء وختم بملك النحل الذي استخرج الله منلعابة العسل والشمع وجعل أحدهما ضياء والآخر شفاء وابتدئ بملك الوحشالذي منه الشجاعة تقتفي وحسبنا الله تعالى وكفي وصلى الله على محمد النبي المصطفىColophon (f. 224r, lines 14-33):علقه لنفسه وإن شاء الله تعالى من بعده أقل عبيد الله وأفقرهم إلى رحمةالمعترف بالتقصير الراجي عفو ربه القدير أحمد بن محمد بن أبي بكر بن رسلان بن نصيرالكتابي نسبًا البلقيني بلدًا الشافعي مذهبًا غفر الله تعالى له ولوالدهولمن نظر فيه ودعا له بالمغفرة ولجميع المسلمين وكان تعليق ذلك مننسختين فمن الأول إلى الآخر باب الظاء المشالة من نسخة الشيخالفاضل الخطيب تاج الدين السمنودي الشهير بابن تمريّة ومن بابالعين إلى آخر الكتاب من نسخة نقلت من نسخة مؤلفها رحمه اللهالمجلدة بمكة المشرفة شرفها الله تعالى وعظمها معانا (؟)عليها مجررة حسبما يعرض لذكر ذلك كاتب النسخة المذكورة فيآخرها بما مثاله (؟) بلغ مقابلة على خط المؤلف وكانالقارئ الشيخ زين الدين عباده (!) المالكي الأنصاريالخزرجي وكان الممسك له محمد كاتبه يعهدهماالله رحمته حسب الطاقة في رابع عشر ذا (!) القعدة الحرامسنة عشر ثمانمائة انتهى وكان الفراغ من تعليقهذه النسخة المباركة في يوم الأربعاءالعاشر من شوال المباركسنة 821الوصف المادي: المادة: ورق مسلّك شرقيالأبعاد: حجم الورقة ٢٦٤ × ١٧٠ مم [المساحة المكتوبة ٢١٠ × ١٣٥ مم]ترقيم الأوراق: ترقيم عربي شرقي بالحبر الأسود؛ ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير:
مسطرة؛ ٣٥ سطرًا للصفحة؛ مسافة تباعد عمودية ١٧ سطرًا لكل ١٠ سمالخط:
نسخ؛ الناسخ هو شهاب أحمد بن محمد بن أبي بكر بن رسلان بن نصير الكتابي البلقيني الشافعي (انظر حرد المتن، ص. ٢٢٤و، الأسطر ١٥-١٦)الحبر: حبر أسود، مع تحمير العناوين وبعض الكلماتالزخرفة: عنوان الصفحة مزخرف، مع
شمسةفي المنتصفالتجليد: تجليد المتحف البريطاني بالأحمر، نصفه من الجلدالحالة: تلف بسيط ناتج عن الحشرات، الحواشي السفلية تم إصلاحها قرب مقدمة المجلدالحاشية: توجد ملاحظات في الحواشي، كثير منها بيد الناسخ الرئيسي؛ انظر خاصةً صص. ٥٤و، ١١٦الأختام: ص. ٢والوصف المادي: Material: Eastern laid paperDimensions: 264 x 170 mm leaf [210 x 135 mm written]Foliation: Eastern Arabic foliation in black ink; British Museum foliation in pencilRuling:
Misṭarah; 35 lines per page; vertical spacing 17 lines per 10 cmScript:
Naskh; the scribe is Shihāb Aḥmad ibn Muḥammad ibn Abī Bakr ibn Raslān ibn Naṣīr al-Kitābī al-Bulqīnī al-Shāfi‘ī (شهاب أحمد بن محمد بن أبي بكر بن رسلان بن نصير الكتابي البلقيني الشافعي; see colophon, f. 224r, lines 15-16)Ink: Black ink, with rubricated headings and some words filled in redDecoration: Illuminated title page, with central
shamsahBinding: British Museum half-leather binding in redCondition: Minor insect damage, lower margins repared towards front of volumeMarginalia: Marginal notes, many by the hand of the main scribe; see in particular ff. 54r and 116Seals: f. 2r
ملخص: مجموعة من الدراسات والمقتطفات والملاحظات في الطب، تليها دراسة في بري القلم وعمل الأحبار.يبدو أن المخطوطة كانت بحوزة آل المفتي، وهم أسرة من الأطباء في الموصل العثمانية. تتضمن المخطوطة مقتطفات من عمل ألفه الأديب والشاعر والطبيب الموصلي محمد أمين بك بن إبراهيم بك بن يونس أفندي بن ياسين أفندي المفتي بن محمود أفندي (توفي حوالي ١٨١٢، انظر رؤوف، "الأديب الطبيب محمد أمين بك آل ياسين المفتي الموصلي" [٢٠١٦])، المعروف بأمين بك ياسين أفندي زاده (انظر ص. ١٦٥ظ، السطر ٢)، حيث نسخها حفيد المؤلف (انظر صص. ١ظ-٢و، ١١١، ١١٦و، ١٤٠ظ-١٤٥و، ١٦٥ظ-١٧١و) تاركًا حواشٍ في أنحاء المخطوطة (انظر مثلًا صص. ١١ظ، ١٥و-ظ، ١٦ظ، ١٧ظ، ١٧٤ظ، ١٨٠ظ). يوجد نصٌ واحدٌ على الأقل، وربما نصّان، في المخطوطة من تأليف محمد بديع، وهو ابن محمد أمين بك (انظر صص. ١٥٩ظ-١٦٣و، ١٦٣ظ-١٦٥و). للاطلاع على المزيد من المخطوطات التي امتلكتها الأسرة، انظر Or. 6429 و Or. 5619 و MS Garrett. no. 583H بمكتبة برينستون (توجد نسخة مرقمنة في http://arks.princeton.edu/ark:/88435/2801pg40q [تاريخ الاطّلاع ١٢ سبتمبر ٢٠١٩]).المحتويات:١) مقتطفان عن السل (صص. ١ظ-٢و)؛٢) نجيب الدين السمرقندي، كتاب قراباذين (صص. ٢ظ-٩٠ظ)؛
٣) مجموعة من الوصفات الطبية والفصول القصيرة حول مواضيع طبية (صص. ٩٠ظ-١١٣و)؛٤) نجيب الدين السمرقندي، رسالة في الأدوية المسهلة (صص. ١١٣ظ-١١٥ظ)؛
٥) مقتطف عن احتباس الحيض من كتاب الذخيرة (ص. ١١٦و)؛
٦) قائمة أبجدية بالأدوية البديلة (صص. ١١٦ظ-١٢٢ظ)؛٧) وصفات طبية ومقتطفان عن المكاييل والأوزان (صص.١٢٣و-١٢٦و)؛٨) نجيب الدين السمرقندي، كتاب أغذية المرضى (صص. ١٢٦ظ-١٤٠و)؛
٩) مقتطفات من كتاب الشفاء العاجل لمحمد أمين بك ياسين أفندي زاده، وعمل من تأليف ابن سلوم (صص. ١٤٠ظ-١٤٥و)؛
١٠) مقتطفات من كتاب المقاصد (صص. ١٤٥ظ-١٥٨ظ)؛
١١) محمد بديع، نص دون عنوان عن الجدري والحصبة (صص. ١٥٩ظ-١٦٣و)؛١٢) دستور للاحتراس من الوباء والطاعون وعلاج للجمرة المسماة بلغة أهل الموصل ضربة (صص. ١٦٣ظ-١٦٥و)؛
١٣) مقتطف من كتاب الشفاء العاجل لمحمد أمين بك ياسين أفندي زاده (صص. ١٦٥ظ-١٧١و)؛
١٤) كتاب الأبرار في بري القلم وعمل الأحبار (صص. ١٧١ظ-١٨٠ظ).ملخص: Collection of treatises, extracts and notes on medicine followed by a treatise on pen cutting and ink-making.The manuscript appears to have been in the possession of the Āl al-Muftī (آل المفتي), a family of physicians in Ottoman Mosul. Extracts of a work by the litterateur, poet and physician of Mosul Muḥammad Amīn Bek ibn Ibrāhīm Bek ibn Yūnus Afandī ibn Yāsīn Afandī al-Muftī ibn Maḥmūd Afandī (محمد أمين بك بن إبراهيم بك بن يونس أفندي بن ياسين أفندي المفتي بن محمود أفندي, d. ca 1812, see Raʾūf, 'al-Adīb al-ṭabīb Muḥammad Amīn Bek Āl Yāsīn al-Muftī al-Mawṣilī' [2016]), known as Amīn Bek Yāsīn Afandīzādah (أمين بك ياسين أفندي زاده, see. f. 165v, line 2), were copied into the manuscript by a grandson of that author (see ff. 1v-2r, 111, 116r, 140v-145r and 165v-171r), who left marginalia throughout the manuscript (see e.g. ff. 11v, 15r-v, 16v, 17v, 174v, and 180v). At least one, and perhaps two, of the texts in the manuscript were composed by Muḥammad Amīn Bek's son Muḥammad Badīʿ (محمد بديع, see ff. 159v-163r and 163v-165r). For other manuscripts owned by this family, see Or. 6429, Or. 5619 and Princeton, MS Garrett. no. 583H (digital reproduction available at http://arks.princeton.edu/ark:/88435/2801pg40q [accessed 12 September 2019]).Contents:1) Two extracts on tuberculosis (ff. 1v-2r);2) Najīb al-Dīn al-Samarqandī (نجيب الدين السمرقندي),
Kitāb Qarābādhīn(كتاب قراباذين, ff. 2v-90v);3) Collection of prescriptions and short chapters on medical topics (ff. 90v-113r);4) Najīb al-Dīn al-Samarqandī (نجيب الدين السمرقندي),
Risālah fī al-adwiyah al-musahhilah(رسالة في الأدوية المسهلة, ff. 113v-115v);5) Excerpt on dysmenorrhoea from
Kitāb al-dhakhīrah(كتاب الذخيرة, f. 116r);6) Alphabetical list of substitute drugs (ff. 116v-122v);7) Medical prescriptions and two extracts on weights and measures (ff. 123r-126r);8) Najīb al-Dīn al-Samarqandī (نجيب الدين السمرقندي),
Kitāb aghdhiyat al-marḍá(كتاب أغذية المرضى, ff. 126v-140r);9) Extracts from Muḥammad Amīn Bek Yāsīn Afandīzādah (محمد أمين بك ياسين أفندي زاده),
Kitāb al-shifāʾ al-ʿājil(كتاب الشفاء العاجل) and a work by Ibn Sallūm (ابن سلوم, ff. 140v-145r);10) Extracts from
Kitāb al-maqāṣid(كتاب المقاصد, ff. 145v-158v);11) Muḥammad Badīʿ (محمد بديع), Untitled text on smallpox and measles (ff. 159v-163r);12)
Dastūr lil-iḥtirās min al-wabāʾ wa-al-ṭāʿūn wa-ʿilāj lil-jamrah al-musammāh bi-lughat ahl al-Mawṣil ḍarabah(دستور للاحتراس من الوباء والطاعون وعلاج للجمرة المسماة بلغة أهل الموصل ضربة) (ff. 163v-165r);13) Extract from Muḥammad Amīn Bek Yāsīn Afandīzādah (محمد أمين بك ياسين أفندي زاده),
Kitāb al-shifāʾ al-ʿājil(كتاب الشفاء العاجل, ff. 165v-171r);14)
Kitāb al-abrār fī barī al-qalam wa-ʿamal al-aḥbār(كتاب الأبرار في بري القلم وعمل الأحبار, ff. 171v-180v).الوصف المادي: المادة: ورق مسلَّك غربيالأبعاد: حجم الورقة ٢١٠ × ١٥٠ مم [مساحة الكتابة ١٥٥ × ٩٠ مم]ترقيم الأوراق: ترقيم أوراق عربي شرقي بالحبر الأسود، ترقيم المتحف البريطاني بالقلم الرصاصالتسطير: لا يوجد تسطير واضح؛ ٢١ سطرًا في كل صفحة؛ مسافة تباعد عمودية ١٣ سطرًا لكل ١٠ سمالخط: نسخ؛
على خلاف بقية المخطوطة، نُسخت الأوراق ١و-٢ظ، ١١١، ١١٦و، ١٤٠ظ-١٤٥و، ١٦٥ظ-١٧١و بيد حفيد محمد أمين بك بن إبراهيم بك بن يونس أفندي بن ياسين أفندي المفتي بن محمود أفندي (توفي حوالي ١٨١٢، انظر رؤوف، "الأديب الطبيب محمد أمين بك آل ياسين المفتي الموصلي" [٢٠١٦])الحبر: حبر أسود، مع تحمير العناوين والعناوين الجانبية والخطوط الأفقية أعلى النصالزخرفة: لا يوجدالتجليد: تجليد المتحف البريطاني من قماش البقرم الأحمرالحالة: بقع مائية طفيفة في حواف الزوايا العلوية في صص. ٣٤-٤٥، هوامش الحواف في صص. ١-٣ مقطوعة وتم إصلاحها دون فقدان للنص، ص. ١٨٠ ممزقة بعرض مساحة الكتابة وقد تم إصلاحها مما أبهم بعض النصالحاشية: حواشٍ كثيفة في معظم الأوراق خاصةً قرب بداية المجلدالأختام: ص. ١و (ممسوح)؛ ختم المتحف البريطاني صص. ١و، ١٨٠ظالوصف المادي: Material: Western laid paperDimensions: 210 x 150 mm leaf [155 x 90 mm written]Foliation: Eastern Arabic foliation in black ink, British Museum foliation in pencilRuling: No ruling visible; 21 lines per page; vertical spacing 13 lines per 10 cmScript:
Naskh; unlike the rest of the manuscript, ff. 1v-2r, 111, 116r, 140v-145r and 165v-171r were copied by the grandson of Muḥammad Amīn Bek ibn Ibrāhīm Bek ibn Yūnus Afandī ibn Yāsīn Afandī al-Muftī ibn Maḥmūd Afandī (محمد أمين بك بن إبراهيم بك بن يونس أفندي بن ياسين أفندي المفتي بن محمود أفندي, d. ca 1812, see Raʾūf, 'al-Adīb al-ṭabīb Muḥammad Amīn Bek Āl Yāsīn al-Muftī al-Mawṣilī' [2016])Ink: Black ink, with rubricated headings, side heads and overlinings in redDecoration: NoneBinding: British Museum binding in red buckramCondition: Minor tidemarks in upper edge corners on ff. 34-45, edge margins of ff. 1-3 mutilated and repaired with no loss of text, f. 180 torn across writing area and repaired obscuring some textMarginalia: Extensive marginalia on most folios especially towards beginning of volumeSeals: f. 1r (erased); British Museum seal ff. 1r and 180v
Binding and script features: Kahverengi deri cilt. MS 544, Tezhip özellikleri : 5b-1b arasındaki yapraklarda cetvel vardır. Bu cetveller ile metinlerin üst tarafları kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 545, Tezhip özellikleri : Önemli görülen bazı kelimeler kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 546, Tezhip özellikleri : “Kâle’n-Nebiyyu sallellahu aleyhı ve sellem” cümlelerinin üst tarafları ile çerçeveler kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir.Physical description: 4 manuscripts in 1 volume, (15-17 lines)/ 13,5x19,5 cmContents: 'Birbirinden farklı 4 adet yazmanın bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş ve ciltlenmiş bir eserdir (Yazma numaraları : MS 543, MS 544, MS 545, MS 546). MS 543: Ummu\'l-Berahin veya es-Senusiyye adlarıyla bilinen elimizdeki eser eş\'ari alimlerinden Senusi\'nin en meşhur eseridir; müellifin akaide dair kaleme aldığı ve ortak adları Akaidu\'s-Senusi olan dört eserden "suğra" olarak bilinenidir. Diğerleri el-Mukaddime fi\'t-TevhidContents: el-Akidetu\'s-Senusi el-Vüsta ve el-Akidetu Ehli-Tevhid el-Kübra\'dır. Kelime-i şehadetin tefsiri amacıyla yazılmış olan eserin girişinde hükmün akli açısından vacipContents: muhal ve caiz olmak üzere üç kısma ayrıldığı belirtildikten sonra bu kısımların tarifleri yapılmaktadır. Akaidle ilgili temel bilgilerin özlü bir uslupla verildiği eserContents: Abdulgani en-Nablusi tarafından nazma çakilmiştir. Eser Almanca ve Fransızca da tercüme edilmiştir. Kırk kadar şerhContents: haşiyeContents: ihtisara konu olan eserin farklı yerlerde baskıları yapılmıştır. Bu yerlerden birisi de Bonn\'dur (1916). Ek bilgiler: 1.eser: 1a\'da Hz. peygamber\'in Abdu\'l-Menaf\'a kadar olan nesebiContents: İmam-ı Azam\'ın nesebi ve mecmuadaki ikinci eserin künye bilgisi vardır: derkenarları boştur. Nüsha reddadelidir. MS 544: Akâid ilminden Ebû Hanife’ye nisbet edilen el-Fıkhu’l-Ekber isimli eserin Ebu’l-Müntehâ tarafından yapılmış şerhidir. İman esaslarıContents: Allah’ın birliğiContents: zâtîContents: fiilî ve haberî sıfatlarContents: halku’l-Kur’ânContents: kazâ ve kaderContents: fıtrat konusuContents: halk ve kesb kav ramlarıContents: peygamberler ve Hz. MuhammedContents: ashabın faziletçe sıralanmasıContents: mürte kib-i kebîre ve Mürcie’nin bazı görüşlerinin reddiContents: tekfir bahsi gibi akidevî konu ların konu edinildiği el-Fıkhu’l-Ekber’in Aliyyu’l-Kârî ve Beyâzîzâde Ahmet Efendi tarafından yapılmış şerhleri bulunmaktadır. Osmanlı dünyasında kabul gören Ebu’l-Müntehâ’nın bu şerhinin ise muhtelif baskıları yapılmıştır (İstanbul & Ka zanContents: 1307; KazanContents: 1896; HaydarâbâdContents: 1321). Eserin Sabit Ünal (AnkaraContents: 1956 & 1985) ve Ahmet Karadut tarafından yapılan (AnkaraContents: 1982) iki ayrı tercümesi bulunmaktadır.Dört eserli mecmuanın ikinci eseridir. İstinsahı Abdülkerim b. Mehmed tarafından Zilhicce 1084/Mart-Nisan 1674’te Hoca Hasan Medresesi’nde (Kayseri) bitirilmiştir. 29b’de kısmen silinmiş temellük mührü bulunmaktadır. Müstensih istinsah kaydını “Her kim dilerse rahmet kazana/Bunu yazana Fatiha okuya” beytiyle bitirmektedir. Derkenarlar birkaç not ve tashih kayıtlarının dışında boştur. Nüsha reddâdelidir. MS 545: Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olan bu Arpaça eserContents: kaynaklarda Mukaddimetü’s-SalâtContents: Mukaddimetü Ebi’l-LeysContents: el-Mukaddimetü fi’s-Salât ve Mukaddimetün fi’l-Fıkh olarak da zikredilmektedir. Eserde namaz bahsinden sonra çeşitli akâid konularına yer verilmiştir. Çeşitli âlimlerce şerh edilmiş olup Hasan et-Tûlûnî’nin Şerhu Mukaddimeti Ebi’l-Leyŝ fi’l-Fıkh’ı ile Muslihuddîn b. Mustafa b. Aydoğmuş’un et-Tavzîh alâ Mukaddimeti’s-Salât li-Ebi’l-Leys es-Semerkandî adlı şerhi bunlardandır. Eser Tâceddîn b. Arabşâh tarafından nazma çekilmiştir. Bu çalışma Türkler arasında çok okunmuş ve pek çok defa Türkçeye çevrilmiştir. Memlük-Kıpçak Türkçesi’ne yapılmış bir çevirisiContents: Arapçası ile birlikte tahkik edilerek Ananiasz Zajaczkowski (Varşova 1962) ve Recep Toparlı (Erzurum 1987) tarafından neşredilmiştir. Eser Ferit Dinler tarafından “Ebü’l-Leys es-Semerkandî ve Mukaddimetü’s-Salât isimli eserinin Tahkiki” adıyla yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Ek bilgiler: Eserin elimizdeki nüshası son taraftan eksiktir. Üst taraftan yatay bir şekilde yırtık olan 61a\'da başka bir eserin son tarafı olma ihtimali yüksek olan Arapça dualar vardır. 61b\'de hadis ve dini fevaid vardır. Derkenarlar boştur. Nüsha reddadelidir. Ek bilgiler: 62a’da hadis-i şerif ve Zahiriyye\'den nakil vardır. 67b’de hadis-i şerifler ve fevâid bulunmaktadır. 68a\'da aritmetik hesaplar vardır. 68b boştur. 69a’da Hasan b. Hüseyin’e ait Farsça şiir bulunmaktadır. 69b\'de aritmetik karamalar vardır.Derkenarlarda az sayıda notlar bulunmaktadır. Nüsha reddadelidir. Mecmuaya dair: AkaidContents: fıkıh ve hadis ilimlerinin yer aldığı bir mecmuadır. Mecmuadaki tek kayıt ikinci nüshanın 17. yüzyılda Kayseri\'de bulunduğunu göstermektedir. Diğer nüshalar da Kayseri ya da civarında bir yerlerde istinsah edilmiş olmalıdır. Mecmuadaki dört nüshanın da derkenarlaının büyük ölçüde boş olması mecmuanın yaygın bir şekilde dolaşımda olmadığını göstermektedir. MS 546: Eserde 40 hadis ezberlemenin faziletini belirten bir hadisle başlandıktan sonra seçilen 40 hadis rivayeti aktarılmaktadır. Derleyenin kimliğine dair herhangi bir kayıt yoktur. 62a’da hadis-i şerif ve Zahiriyye\'den nakil vardır. 67b’de hadis-i şerifler ve fevâid bulunmaktadır. 68a\'da aritmetik hesaplar vardır. 68b boştur. 69a’da Hasan b. Hüseyin’e ait Farsça şiir bulunmaktadır. 69b\'de aritmetik karamalar vardır.Derkenarlarda az sayıda notlar bulunmaktadır. Nüsha reddadelidir. Mecmuaya dair: AkaidContents: fıkıh ve hadis ilimlerinin yer aldığı bir mecmuadır. Mecmuadaki tek kayıt ikinci nüshanın 17. yüzyılda Kayseri\'de bulunduğunu göstermektedir. Diğer nüshalar da Kayseri ya da civarında bir yerlerde istinsah edilmiş olmalıdır. Mecmuadaki dört nüshanın da derkenarlaının büyük ölçüde boş olması mecmuanın yaygın bir şekilde dolaşımda olmadığını göstermektedir.'Paper type: MS 543, MS 544, MS 545, MS 546 : Filigranlı, âherli, açık renkli orta kalınlıkta kağıtCalligraphic style: MS 546 : Nesih / Naskh scriptInk color: MS 543, MS 544, MS 545, MS 546 : SiyahNotes: Four different manuscripts bound in this volume. Naksh script in black ink. The binding is braun leather.Description of script: MS 543 : Yaprak sayısı : 5 (1b-5a) / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 17 / Yazı alanı boyutu : 70x130 mm / Kağıt boyutu : 135x195 mm. MS 544 : Yaprak sayısı : 24 (5b-29a) / Sütun sayısı : 1 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 135x195 mm. MS 545 : Yaprak sayısı : 30 (60b-30b) / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 15 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 135x195 mm. MS 546 : Yaprak sayısı : 5 (62b-67a) / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 15 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 135x195 mm
Binding and script features: MS 471 : Sırtı deri, üzeri ebrulu kağıtla kaplı, miklepli mukavvâ cilt. MS 474 : Tezhip özellikleri : “Kâle-Ekûlu” kelimeleri kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 475 : Tezhip özellikleri : “Kavluhû” kelimeleri kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 476 : Tezhip özellikleri : Cetveller ve kaynak metnin üst tarafları kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 477 : Tezhip özellikleri : “Kâle-Ekûlu” kelimeleri kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 478 : Tezhip özellikleri : “Kâle-Ekûlu” kelimeleri ve bazı terimler kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 479 : Tezhip özellikleri : Konu başlıklarını gösteren kelimeler ve metinlerin üst tarafları kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir. MS 480 : Tezhip özellikleri : 382b’deki besmele ile kaynak metnin üst tarafları kırmızı mürekkeple imlâ edilmiştir.Physical description: leaves, (13-23 lines)/ 20x14,5 cm.Contents: Birbirinden farklı 10 adet yazmanın bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş ve ciltlenmiş bir eserdir (Yazma numaraları : MS 471, MS 472, MS 473, MS 474, MS 475, MS 476, MS 477, MS 478, MS 479, MS 480). MS 471: Ali b. Ömer el-Kâtibî el-Kazvinî’nin mantık ilminde kaleme aldığı ve üzerine şerh, haşiye, ta‘lîk gibi çalışmaların yapıldığı eş-Şemsiyye üzerine Kutbuddîn Râzî’nin kaynak metin kadar şöhret bulan Tahrîru kavâ’idi’l-mantıkiyye fî şerhi’ş-Şemsiyye ismiyle yaptığı şerhin tasavvurat bölümüne Seyyid Şerif Cürcânî tarafından yapılan haşiyenin haşiyesidir Ek bilgiler: On eserli mecmuanın birincisidir. Muhammed b. Baş Sofi tarafından 20 Zilkade 977/26 Nisan 1570 Pazartesi günü istinsah edilmiştir. Müstensih, istinsah gününün Hızır İlyas gününe denk geldiğini de ayrıca belirtmektedir. 1a’da Müderris Abdurrrahman adına temellük kaydı, mecmuada bulunan eserlerin ve ayrıca mecmuadaki birinci eserin künye bilgisi vardır. Derkenarlarda haşiyeler yoğun değildir. Bu notlar arasında tashih kayıtları ve minhuvâtın yanı sıra Kutbuddîn, Muhyiddîn gibi müelliflerden alıntılar vardır. 78b’de aritmetik hesaplamalar vardır. Nüsha reddâdelidir.MS 472: Alî b. Ömer el-Kâtibî el-Kazvinî’nin mantık ilminde kaleme aldığı ve üzerine şerh, haşiye, ta‘lîk gibi çalışmaların yapıldığı eş-Şemsiyye üzerine Kutbuddîn Râzî’nin kaynak metin kadar şöhret bulan Tahrîru Kavâ’idi’l-Mantıkiyye fî şerhi’ş-şemsiyye ismiyle yaptığı şerhin tasavvurat kısmına Şairzâde tarafından yapılan haşiyedir. Müellif hakkında bilgi bulunamamıştır. Kaynak metin eş-Şemsiyye bir mukaddime, üç bölüm (makale) ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. eş-Şemsiyye’nin “Tasavvurât” kısmı Türkçeye Safranbolulu Seyyid Muhammed Fevzî tarafından Tercümân- ı Şemsiyye adıyla çevrilmiştir (İstanbul, 1307). Eserin ismi zahriyesindeki (79) kayıtlara göre verilmiştir. Ek bilgiler: Ahmed b. Devlet Sûfî tarafından istinsah edilmiştir. 79a’da eserin künye bilgisi ve Müderris Abdurrahman adına temellük kaydı yer almaktadır. Aynı mütemelliğin bu mecmuanın birinci nüshasında da temellük kaydı vardır. 95b’de birkaç defa “Mustafa” bir defa da “Mustafa Paşa merhum” yazmaktadır. 98b’de Muhammed b. Es‘ad es-Sûdânî’nin bir eserinin ilk yaprağının “b” yüzü ve de ilim tahsil edecek kişiye tavsiye içeren Arapça bir beyit vardır. 99a’da Mustafa ismi, Arapça kelâm-i kibâr ve aritmetik kayıtlar vardır. 99b’de dersten önce okunması tavsiye edilen Arapça dua vardır. Derkenarlarda tashih kayıtları vardır. Nüsha reddâdelidir. MS 473: Kazvînî’nin mantık ilminde meşhur eş-Şemsiyye’si üzerine Kutbuddîn et-Tahtânî’nin Tahrîru Kavâ’idi’l-Mantıkiyye fî Şerhi’ş-Şemsiyye ismiyle yaptığı şerhin tasavvurat bölümüne Seyyid Şerif Cürcânî tarafından yapılmış haşiyedir. Mustakim Arıcı Seyyid Şerif’in Kutbuddîn haşiyesine (tasavvurât-tasdîkât) yapılan on sekiz çalışmanın isimlerini zikretmektedir. Kaynak metin eş-Şemsiyye bir mukaddime, üç bölüm (makale) ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Dört fasıldan oluşan birinci bölümde lafız-mâna ilişkisi, delâlet konuları, kaplam, içlem, beş tümel, tanımlar, tanım yanlışları, dilin kaynağı gibi konular özet halinde ele alınır.Ek bilgiler: On eserli mecmuanın üçüncü eseridir. Müstensihi Ali b. Recep b. Aliyyuddin’dir. İstinsahı 1100 emaziyelevvel/Şubat-Mart 1689 Salı günü öğlen vakti, Anarlı Köyü’nde, Abdülgafûr Efendi’nin meclisinde bitmiştir. İstinsah kaydındaki ifadeye göre aynı zamanda talebe olan müstensih, nüshanın sahibidir (Kâtibuhû ve mâlikuhû). 100a’da okunamayan temellük mührü, Abdullah b. Hacı Halil b. Hasan b. Abdülhalim el-Karatâşî adına 1240 tarihli/1824-5 temellük kaydı, nüshanın kıymetini gösteren not (13 kuruş) ve müfredin çeşitlerine dair fevâid ile aritmetik hesaplamalar vardır. 151b’de nüshanın 100 “sahife” olduğunu bildiren not vardır; bu not sahaf tarafından yazılmış olmalıdır. Derkenarlarda haşiyeler vardır. Nüsha reddâdelidir.MS 474: Kazvînî’nin mantık ilminde meşhur eş-Şemsiyye’si üzerine Kutbuddîn et-Tahtânî’nin Tahrîru Kavâ’idi’l-Mantıkiyye fî şerhi’ş-şemsiyye ismiyle yaptığı şerhin tasavvurat kısmıdır. Râzî’nin şerhi medreselerde genelde Cürcânî haşiyesi ile birlikte okutulmuştur. Bu şerhin tamamı tek başına basıldığı gibi (İstanbul, 1259 vd.) haşiyeleri ile birlikte veya yalnız “Tasavvurât” kısmı basılmıştır. “Tasavvurât” kısmı Türkçeye Safranbolulu Seyyid Muhammed Fevzî tarafından Tercümân-ı Şemsiyye adıyla çevrilmiştir (İstanbul, 1307). Kaynak metin eş-Şemsiyye bir mukaddime, üç bölüm (makale) ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Dört fasıldan oluşan birinci bölümde lafız-mâna ilişkisi, delâlet konuları, kaplam, içlem, beş tümel, tanımlar, tanım yanlışları, dilin kaynağı gibi konular özet halinde ele alınır.On eserli mecmuanın dördüncü eseridir. Nüshanın istinsahı Ömer b. Mehmed b.Ömer b. Hasan b. Mustafa tarafından Larende Hisarönü Medresesi’nde Tâîzâde Hasan Efendi’nin meclisinde bitmiştir. İstinsah tarihi olarak sadece Şaban ayının ikindi namazı vakti verilmektedir. Müstensih, yılı yazmayı unutmuş olmalıdır. İstinsah kaydında müstensihin imzası da yer almaktadır. Müstensih, istinsah kaydının yanına Türkçe yazdığı notta okuyuculardan Fatiha istemektedir. 152a’da silinmiş bir mühür, eserin adı, Arapça beyit ve 1201/1786-7 ile 1212/1797-8 senelerinde meydana gelen gün ve ay tutulmasına dair iki adet Türkçe not vardır. Birinci notta Karamanlı ile İçelli’nin çimen kavgası ettikleri gün, aynı zamanda gün tutulmasının olduğu; ikinci notta ise Pazvantoğlu ile Ali Paşa’nın kavga ettikleri sene ay tutulmasının olduğu kaydedilmektedir. Bu yaprak aynı zamanda müsvedde olarak da kullanılmıştır. 152b’de mühür, 174b-175a arasında 3 adet şukka, 190b’de delâletin çeşitlerine dair fevâid ile Tehzîb’den alıntı vardır.Derkenarlarda haşiyeler, atır aralarında notlar vardır. Haşiyeler arasında Seyyid Şerif, Siyâlkûtî, Müftîzâde, ‘Imâd, Hâşiyetu Şerhi’-Metâli‘ gibi müellif ve eserlerden iktibaslar vardır. Bazı notların altında ise “Takrîr-i üstâz” kaydı yer almaktadır. Nüsha reddâdelidir MS 475: Mantık ilminde külliyat-ı hamse diye bilinen cins, nevi, fasıl, hasse ve araz-ı ‘âm’mı konu alan Îsâgûcî türünde birçok eser kaleme alınmıştır. Esîruddin el-Ebherî’nin Îsâgûcî fi’l-Mantık ve Risaletu’l-Esîriyye fi’l-Mantık ismiyle bilinen eseri, Îsâgûcî literatürünün en meşhur çalışmasıdır. Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan Ebherî’nin bu metni üzerine şerh, haşiye ve ta‘lîkâtlar yazılmıştır. Hüsâmeddin Hasan el-Kâtî’nin Şerhu Îsâgûcî’si ve ilk Osmanlı Şeyhulislamı Molla Fenârî’nin el-Fevâidu’l-Fenâriyye’si bunların başında gelmektedir. Molla Fenârî’nin el-Fevâidu’l- Fenâriyye’si üzerine de haşiyeler yazılmıştır. Kul Ahmed diye bilinen Ahmed b. Muhammed b. Hızır’ın elimizdeki haşiyesi de bu çalışmalardan bir tanesidir. Esere, müellifine istinaden Kul Ahmed (veya galat-ı meşhur olarak Kavl-i Ahmet de) denilmektedir. Eserin el-Fevâidu’l-Fenâriyye ile birlikte çeşitli baskıları bulunmaktadır. MS 476: Esîruddin el-Ebherî de Îsâgûcî fi’l-Mantık isimli meşhur metnine Osmanlı Şeyhulislamı Molla Fenârî’nin yazdığı şerhtir. Molla Fenârî’nin bu eseri üzerine de Kul Ahmed diye bilinen Ahmed b. Muhammed b. Hızır, Ebu Bekir b. Abdulvahhab, Burhanuddin Ebu Kemaluddin haşiye yazmışlardır. Molla Fenârî eserin girişinde talebelerin (ihvân) mütalaası için kaleme aldığı bu eseri (Îsâgûcî) bir kış günü (aksari’l-eyyâm) sabahın erken saatinde yazmaya başlayıp akşam ezanıyla birlikte bitirdiğini kaydetmektedir. Ek bilgiler: On eserli mecmuanın altıncı eseridir. Nüshanın istinsahı Rebiulevvel 1087/ Mayıs-Haziran 1676’da öğle ezanının okunduğu sırada Konstantiniyye’de Sahn-ı Seman Medresesi’nde bitmiştir. İsmini vermeyen müstensih, kendisinin o esnada mezkûr medresede sâkin olduğunu kaydetmektedir. Müstensih bu kayıtta Konstantiniyye’yi “emn ü emânet yurdu” olarak takdim etmektedir. Derkenarlarda içlerinde Burhanuddîn, İsâgucî, Şerhu’ş-Şemsiyye, Metâli‘u’l-en-zâr, Hocazâde, Kul Ahmed, Kutbuddîn, Berda‘î, Süleyman Karabâğî, Sadullah gibi müellif ve eserlerden iktibaslar dikkati çekmektedir. Nüsha reddâdelidir. 246a’da başka bir nahiv eserine ait bir yaprak vardır. 271b boştur. MS 477: Esîruddin el-Ebherî de Îsâgûcî fi’l-Mantık isimli meşhur metni üzerine Hüsâmeddin Hasan Kâtî’nin yazdığı şerhtir. Îsâgûcî şerhlerinin ilki olarak bilinen bu şerh üzerine de aralarında et-Tâlişî, el-Berda‘î, Yahya b. Nasûh, Şirvânî ve Karaca Ahmed gibi âlimlerin olduğu kimseler tarafından haşiyeler yazılmıştır. Yüksek lisans tezi olarak çalışılan eserin çeşitli baskıları da bulunmaktadır.Ek bilgiler: On eserli mecmuanın yedinci eseridir. Nüshanın istinsahı Cemaziyelâhir, 1100/Mart-Nisan 1688-89 Perşembe günü işrak vaktinde bitmiştir. Derkenarlarda fazla haşiye yoktur. Nüsha reddâdelidir. 297b’de “Kök Ahmed Oğlu Mustafa’nın hayratıdır, vakfıdır, kuruş otuz beş (35)” yazılı vakıf kaydı vardır. MS 478: Esîruddin el-Ebherî de Îsâgûcî fi’l-Mantık isimli meşhur metni üzerine Hüsâmeddin Hasan Kâtî’nin yazdığı şerhin haşiyesidir. Bu haşiye üzerine Mestcizâde Abdullah b. Ömer bir haşiye kaleme almıştır. et-Tâlişî’nin eserinin baskısı yapılmıştır (Mardin, 2012). Ek bilgiler: n eserli mecmuanın sekizinci eseridir. Nüshanın istinsahı İsmail b. Hasan tarafından 1114/1702-3 senesinde bir akşam vakti bitmiştir. Müstensih kendisini nüshanın sahibi ve kâtibi olarak takdim etmektedir. Şu durumda bu istinsah kaydı aynı zamanda bir temellük kaydı kabul edilmelidir. İstinsah kaydının altındaki tarihsiz bir başka temelllük kaydında ise nüshanın sahip ve mâliğinin Mele Mahmud olduğu kaydedilmektedir. 298a’da besmele üzerine ta‘likât vardır. Muhammet b. Abdülhâdî’nin tarafından yazılmıştır ve bunun için ayrıca bir katalog tanımlaması yapılmamıştır. 353b’de İsmail adına 1144/1731-2 tarihli temellük kaydı vardır. Nüshanın baş tarafındaki yapraklarda derkenarlar bulunmaktadır. Bu derkenarlarda aralarında Tarsûsî, Abdurrahman, Berda‘î, Şirvânî gibi müellif ve eserlerinden alıntılar vardır. Bazı notların imza kısmında ise “Âh mine’l-mevt” bazılarında ise “Âh mine’l-mevt ba‘de’l-vusûl” yazmaktadır. Nüsha reddâdelidir. MS 479: Elimizdeki eser, tartışma metodolojisi âdâbu’l-bahs ve’l-münazaranın kurucusu kabul edilen Şemsüddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin felsefe, fıkıh ve kelâm disiplinlerinin hepsi için geçerli olabilecek şekilde münazara sanatı üzerine telîf ettiği eserine Mesud b. Hüseyin eş-Şirvânî’nin yazdığı şerhtir. Kitap isminin bazı nüshalarda müellifine nispeten Mesud ya da Mesud Bey olduğu görülmektedir. Elimizdeki nüshanın istinsah kaydında da eserin Mesûd diye bilindiği kaydedilmektedir. Kaynak eser tanımlar, bahs ve münazara düzeni ve de örnekler olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. Şirvânî’nin bu şerhinin tenkitli neşri yapılmıştır (bkz. Kaynakça). Ek bilgiler: On eserli mecmuanın dokuzuncu eseridir. 21 Cemaziyelahir, 1108/15 Ocak 1697 Pazar günü Abdullah b. Mehmed tarafından istinsah edilmiştir. 356. yaprak yırtıktır. Derkenarlar birkaç tashîh kaydı dışında boştur. Nüsha reddâdelidir.MS 480: Mantık ilminde külliyat-ı hamse diye bilinen cins, nevi, fasıl, hasse ve araz-ı ‘âm’mı konu alan Îsâgûcî türünde birçok eser kaleme alınmıştır. Esîruddin el-Ebherî’nin Îsâgûcî fi’l-Mantık ve Risaletu’l-Esîriyye fi’l-Mantık isimleriyle bilinen eseri Îsâgûcî literatürünün en meşhur çalışmasıdır. Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan Ebherî’nin bu metni üzerine şerh, haşiye ve ta‘lîkât gibi yüze yakın çalışma yapılmıştır. Bu şerh de o çalışmalardan bir tanesidir. el-Kıyâs olarak bilinen müellifin talebeler arasında Şerîfî olarak bilindiğini belirten Bağdatlı İsmail Paşa, müellifin bu eserini 1175/1761-2 senesinde telîf ettiğini/tamamladığını kaydeder; fakat elimizdeki nüshada telîf tarihine dair bilgi yoktur. Ek bilgiler: uanın onuncu eseridir. Eserin elimizdeki nüshası son taraftan eksiktir. 382a’da Hafız Mehmet, Hafız Ali Efendi ve Hafız İbrahim Efendi adına temellük kayıtları vardır. Fakat bu kayıtlar daha ziyade müsvedde maksadıyla atılmış gibi durmaktadır. Yine aynı yerde Ayet-i kerimeden bir bölüm ve mantık ilmine dair fevâid vardır. Mecmuaya dair: Mecmuada on eser bulunmaktadır; dokuz tanesi tam, bir tanesi son taraftan eksiktir. Tam olan eserlerin hepsinde istinsah kaydı vardır. Bunlardan yedi tanesi tarihlidir, bir tanesinde ise yıl belirtilmeksizin sadece ay ve günün dilimi yer almaktadır. Tarihli nüshaların bir tanesi 16. yüzyıla, beş tanesi 17. yüzyıla, bir tanesi ise 18. yüzyıla aittir. Müstensihlerden sadece altı tanesi ismini belirtmektedir. Nüshalardan bir tanesi Larende Hisarönü Medresesi’nde Tâizâde Hasan Efendi’nin meclisinde, diğeri Sahn-ı Seman Medresesi’nde bitmiştir. Bir nüsha ise Anarlı Köyü’nde Abdülgafûr Efendi’nin meclisinde bitmiştir. Meclislerde istinsahın bitmesi müstensihlerin o esnada ders halakasında olduklarını işâret etmektedir. Mecmuadaki nüshalarda üç özellik dikkati çekmektedir: Birincisi mecmuadaki on eserden dokuz tanesi mantık, bir tanesi ise münazara ilmine aittir. Tema olarak ortak taraf mantıktır. İkinci özellik ise şerh-haşiye mecmuası olmasıdır. Mecmuadaki eserlerden beş tanesi şerh, beş tanesi ise haşiye türündendir. Sonuncu olarak da mecmuada nüsha sahipleri olarak müderrisler, talebeler ve hafızlar öne çıkmaktadır. Mecmuada direkt ve dolaylı olmak üzere iki tür temellük kaydı vardır. Birinci ve ikinci nüshanın sahibi Müderris Abdurrahman’dır. Üçüncü nüsha ise bir tabeleye aittir. Ali b. Recep b. Aliyyuddin bu nüshayı bir mecliste 1689’da bitirmiştir. Ali b. Recep’i diğer temellük kayıtlarından farklı kılan şey bu nüshaya sahip olduğunu istinsah kaydında söylemesidir. Yani istinsah kaydı aynı zamanda dolaylı yoldan temellük kaydı görevide görür. Aynı nüshanın diğer bir sahibi ise Abdullah b. Hacı Halil b. Hasan b. Abdulhalim el-Karatâşî’dir. Nüshaya sahip olduğu sene 1824/5’tir. Abdullah b. Hacı Halil bu nüshayı on üç kuruşa almıştır. Dördüncü nüshada 1797/8 tarihli notta Pazvantoğlu ile Ali Paşa’nın kavga (muharebe) ettikleri sene ay tutulması meydana geldiği yazılmaktadır. Kastedilen Pazvantoğlu Osman ile Tepedelenli Ali Paşa olmalıdır. Bu durumda nüshanın 18. yüzyılın sonlarında Vidin taraflarında olduğunu söylemek mümkündür. Beşinci nüshada Seyyid Abdullah adına mühür vardır. Altıncı nüshanın sahibi istinsahın bittiği esnada kendisinin İstanbul’da (Konstantiniyye) Sahn-ı Seman medresesi’nde sakin olduğunu bildirmektedir. Bu ifade onun talebe ya da müderris olduğuna ve nüshanın da sahibi olduğuna delalet eder. Müstensihin şehirden emn ü emanet yurdu olarak bahsetmesi dikkat çekicidir. Altıncı nüshada bir vakıf kaydı vardır. Buna göre nüsha Kök Ahmed Oğlu Mustafa’nın hayratıdır. O nedenle bu da dolaylı bir temellük kaydıdır. Bu kayıtta dikkati çeken şey ise nüshanın bedelinin de yazılmasıdır (35 kuruş). Sekizinci nüshanın müstensihi İsmail b. Hasan aynı zamanda nüshanın da sahibidir (1702/3). Bu, elimizdeki mecmudaki üçüncü dolaylı temellük kaydıdır. Bu nüshanın vaktiyle bir diğer sahibi ise Mele Mahmud’tur. Aynı nüshanın üçüncü sahibi ise İsmail isimli bir kimsedir (1731/2). Onuncu nüshada ise Mehmed, Ali Efendi ve İbrahim Efendi adına üç farklı temellük kaydı vardır. Üçününde ortak tarafı hafız olmalarıdır. Diğer yandan mecmuada silinmiş mühür bulunmaktadır. Bunların herhangi birisinin mecmuanın bütününe sahip olduklarına dair bir bilgi yoktur.Paper type: MS 471, MS 472, MS 473, MS 474, MS 475, MS 476, MS 477, MS 478, MS 479, MS 480 : Filigranlı, âherli, sarı renkli ince kağıtCalligraphic style: MS 471, MS 472, MS 473, MS 475, MS 477 : Talik / Taʿlīq script, MS 476, MS 478, MS 479, MS 480 : Nesih / Naskh scriptInk color: MS 471, MS 472, MS 473, MS 474, MS 475, MS 476, MS 477, MS 478, MS 479, MS 480 : SiyahDescription of script: MS 471 : Yaprak sayısı : 1b-78b / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 19 / Yazı alanı boyutu : 125x70 mm / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 472 : Yaprak sayısı : 79b-98a / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 23 / Yazı alanı boyutu : 130x105 mm / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 473 : Yaprak sayısı : 100b-151b / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 17 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 474 : Yaprak sayısı : 152b-190a / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 17 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 475 : Yaprak sayısı : 191a-244b / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 17 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 476 : Yaprak sayısı : 246b-271a / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 19 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 477 : Yaprak sayısı : 272a-297a / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 13 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 478 : Yaprak sayısı : 298-352b / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 19 / Yazı alanı boyutu : Değişken / Kağıt boyutu : 200x145 mm. MS 479 : Yaprak sayısı : 353b-381b / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 17 / Yazı alanı boyutu : 145x75 mm / Kağıt boyutu : 205x145 mm. MS 480 : Yaprak sayısı : 382b-401b / Sütun sayısı : 1 / Satır sayısı : 21 / Yazı alanı boyutu : 150x80 mm / Kağıt boyutu : 200x145 mm.
Physical description: Physical characteristics:Material: Western laid paper with various watermarks and 'Almasso' countermarkDimensions: 302 x 207 mm leaf [230 x 125 mm written]Foliation: British Museum foliation in pencilRuling:
Misṭarah; 21 lines per page; vertical spacing 9 lines per 10 cmScript:
Naskh, vocalised until f. 29r; the scribe is ʻAlī (see f. 154v, lines 19-20)Ink: Black ink, with rubricated headingsDecoration: None; blank spaces left for illustrationsBinding: Full red leather binding with blind-tooled central floral motif with pendants and frameCondition: Staining to the tail edge towards end of volume; tail-edge corner of f. 135 torn and repairedMarginalia: A few scribal corrections; other annotations apparently lost through trimming (see for example f. 84r)Seals: British Museum stamp (ff. 2r, 69r, 104r and 154v)
Physical description: Material: PaperDimensions: 200 x 146 mm leaf [141 x 91 mm written]Foliation: British Museum foliation in pencilRuling: Misṭarah; 11 lines per page; vertical spacing 8 lines per 10 cmScript: Very clear, well pointed and vocalised naskh; the scribe was ‘Alī ibn Abī Ṭālib ibn ‘Alī ibn ‘Alī ibn ‘Alī ibn al-Ḥusayn al-ḤalabīInk: Black ink, with rubricated headingsDecoration: Title page (f. 2a), title and author information in cloud bands in box with gold borders, on background of blue with foliate arabesque design partially shaded in red; below and to the left of this is a similar, but less ornate, box containing information relating to the scribeBinding: Ottoman (?) binding in red leather with blind-tolled borders, medallion and pendants; no envelope flapCondition: light waterstains, some foxing, and a notable amount bleed-through of black inkMarginalia: Frequent marginalia by more than one handSeals: See ff. 1r, 2r, 3r, 170r
Physical description: Material: Eastern laid paperDimensions: 230 x 155 mm leaf [text frame 176 x 105 mm]Foliation: Eastern Arabic foliation in black ink (to f. 586r); British Museum foliation in pencil; mid-quire marks (quaternions)Ruling: No ruling visible in the first half of the manuscript,
misṭarahvisible from 310r; 30 lines per page; vertical spacing 18 lines per 10 cmScript: Naskh; multiple scribes, changes of hand at ff. 101v, 141v, 201v, 235v, 343v, 346v, 368v, 403v, 410v, 411v, 414v, 419v, 421v, 424v, 435v, 436v, 440v, 475r, 497v, 508v, 556v, and 565vInk: Black ink, with rubricated headings and overlinings in redDecoration: Each text in the manuscript has a headpiece (ʿunwān) illuminated in gold, red and blue; beginning with f. 4, all pages are framed in yellow, black and redBinding: Western case binding in red leather with flap; red leather doublureCondition: Minor tears to first front flyleaf (f. i) and f. 3Marginalia: Few by multiple hands, including that of Major William Yule (1764-1839)Seals: British Museum stamp (ff. 2r, 5r, 8r, 13r, 15r, 25r, 35r, 75r, 101r, 141r, 201r, 228r, 235r, 258r, 310r, 332r, 346r, 369r, 370r, 373r, 381r, 403r, 410r, 414r, 419r, 421r, 424r, 435r, 438r, 440r, 449r, 466r, 497r, 502r, 504r, 508r, 515r, 516r, 578r, 524r, 556r, 559r, 565r, 569r and 582v)